AÇE TARİHİ KRONOLOJİ

Mehmet Özay                                                                                                                  11 Mayıs 2012

Açe tarihini yakından ilgilendiren belli başlı olayları kronolojik olarak ele almakta fayda var. Hafızanın yenilenmesi bağlamında bu tür kronolojik çalışmaların faydalı olduğuna kuşku yok. Detayların ise daha kapsamlı çalışmalarla ortaya konmasının bir zorunluluk olduğunu artık herkesin bildiğini düşünüyoruz. Süreçte  kronolojiye yeni eklemeler yapacağımızı ifade edelim. 

M.Ö. 3000: Endonezya halklarının göç yoluyla Açe’ye yerleşmesi.

M.S. 4. yüzyıl: Hintlilerin bölgede ticari faaliyetlere başlaması ve Hint etkisinin artışı.

6. yüzyıl: Po-Li Budist Krallığı’nın hakimiyeti.

790: İslam’ın Açe-Sumatra’ya ulaşması. 

804: Açe-Sumatra’da Perlak’ta ilk İslam Sultanlığı’nın  kurulması.

1509-1511: Portekiz güçlerinin Malaka Boğazı civarına yerleşmeye başlaması ve Malaka şehrini ele geçirmeleri.

1514: Ali Mughayat Şah liderliğinde Açe İslam Sultanlığı’nın kuruluşu.

16. yüzyıl: Malaka’nın Portekizlilerin eline geçmesinden dolayı tüccarların bir bölümü Açe’ye yerleşmeye başlamışlardır. Bu yüzyıl boyunca Açe ve çevresi hem siyasi, hem dini hem de ticari anlamda bölgenin merkezi konumunda olmuş, İslam zamanla Açe’den Güneydoğu Asya’nın diğer bölgelerine yayılmaya başlamıştır.

1537-1552: Osmanlı Devleti ile ilişkileri geliştiren Açe Sultanı Alaaddin Riayat Şah el-Kahhar, Mısır valisi vasıtasıyla İstanbul yönetimiyle iletişim kurdu. Osmanlı’dan gelen askerler Açe Sultanlığı’na bağlı askeri birliklerle Batak’ta Timur Raya Krallığı’na karşı yapılan savaşa katıldı. 

1588-1604: Alaaddin Riayat Şah el-Mukammil döneminde, Osmanlı halifesi Açe gemilerinde Osmanlı bayrağının kullanılmasına izin verdi. Aynı dönemde, Osmanlı’dan gelen askeri uzmanların Bitai Köyü’nde kurdukları Askeri Akademi’de öğrenim gören Malahayati binti Laksamana, eşinin öldürülmesi üzerine, kendisi gibi dul olan 1000 kadından oluşan “Dullar Ordusu” adında bir ordu kurdu ve Hollandalılara karşı savaştı. Bu savaşlarda Hollanda donanması büyük bir bozguna uğratıldı.

1550-1650: Bu dönemde Mısır, Suriye ve Arabistan yarımadasından İslam alimleri bölgeye gelmiş, Açe’de metafizik ve tasavvuf konularında önemli ilmi tartışmalar yapılmış ve eserler verilmiştir.

1602: İngiliz Kraliçesi I. Elizabeth’in gönderdiği elçiler Açe’ye gelerek Açe İslam Sultanlığı ile bir işbirliği anlaşması imzaladılar. Açe Sultanlığı, Hollanda ile ilişkiler geliştirmek amacıyla Hollanda’ya elçi göndermiştir.

1605: Hollandalıların, bugün Endonezya takımadaları olarak anılan Doğu Hint Adaları’na gelişi.

1607-1634: Açe İslam Sultanlığı’nın en önemli hükümdarı İskender Muda dönemi. Deli ve Aru’nun fethi, Cohor Krallığı’nın yenilgiye uğratılması. Portekizlilerin Bintan’da yenilgiye uğratılması.

1641-1699: Bu dönemde Açe İslam Sultanlığı dört kadın sultan tarafından yönetilmiştir.

1820: Uzun bir aradan sonra Açe yeniden ekonomik anlamda dünya gündemine girdi. Dünya biber üretiminin yarısını elinde tutan bir ülke konumuna geldi.

1824: İngiltere ve Hollanda arasında Londra Antlaşması imzalandı. Bu anlaşma ile Hollanda’nın Güneydoğu Asya’daki sömürgeleri belirlendi.

1850: Açe Sultanı Alaaddin Mansur Şah, Hollandalılara karşı Osmanlı Devleti’nden koruma talep etti.

1866: Hollandalılar Sumatra Adası’nın yarısını ele geçirdiler.

1871: İngiltere ve Hollanda arasında Sumatra Antlaşması imzalandı. Bu anlaşma ile Açe, 1873 yılında başlayacak olan Hollanda işgaline maruz kaldı.

1903: Açe İslam Sultanlığı’nın son sultanı Muhammed Davud Şah’ın ölümü ve Sultanlık tarihinin sona ermesi.

1942-45 Japon İşgali: Endonezya’nın büyük bir bölümünü ele geçiren Japon birliklerine karşı kısa bir süre sonra Açe’de direniş başladı. Açe, Endonezya takımadaları içerisinde Japon işgalinden ilk kurtulan yer oldu. 

17 Ağustos 1945: Endonezya Cumhuriyeti bağımsızlığını ilan etti.

27 Aralık 1949: BM’nin gözetiminde yapılan Yuvarlak Masa Anlaşması’nda Hollanda’nın bölgedeki egemenlik haklarını Endonezya Cumhuriyeti’ne devretmesiyle Açe, Cava yönetiminin idaresi altına girdi.

1949: Açe’ye, Endonezya Cumhuriyeti içerisinde otonom bölge statüsü verildi.

1950: Merkezi hükümet tarafından Açe’nin, Sumatra Eyaleti ile birleştirilmesi kararı üzerine Açe’de silahlı mücadele başladı.

20 Eylül 1953: Açe valisi Daud Beureueh Açe’nin Endonezya Cumhuriyeti’nden bağımsızlığını ilan etti. Endonezya takımadalarında merkezi hükümete karşı faaliyet gösteren ve Endonezya’nın bir İslam ülkesi olması yönünde çalışmalar yapan Dar’ul İslam Hareketi’ne katıldığını açıkladı.

1957: Merkezi hükümetle ateşkes anlaşması imzalandı.

1959: Merkezi hükümet Açe’ye Özel Bölge (Daerah Istimewa) statüsü verdi. Buna göre Açe, eğitim ve din işlerinde özerk bir yapıya kavuştu.

1959-65: Endonezya devlet başkanı Sukarno'nun “Denetimli Demokrasi” uygulamasını yürürlüğe koydu.

1962: Sukarno’nun, Açe’ye eğitim, din ve geleneksel yasanın uygulanması konularında özel yönetim statüsü vereceği taahhüdü üzerine Dar’ul İslam Hareketi sona erdi. 

1 Ekim 1965: 30 Eylül 'devrimi'ni gerçekleştiren Suharto'nun başlattığı, “Yeni Düzen” adı verilen rejim yürürlüğe girdi ve Suharto'nun halk ayaklanmasıyla başkanlıktan çekildiği 1998 yılına kadar devam etti.

4 Aralık 1976: Tunku Hasan Di Tiro ve 24 arkadaşı Açe-Sumatra Bağımsızlık Bildirisi’ni imzalayarak dünya kamuoyuna ilan ettiler.

1989: Silahlı eğitim görmüş olan bir grup Açeli “Aceh-Sumatra National Liberation Front / Açe Sumatra Milli Özgürlük Cephesi (ASNLF)”yi kurdu.

1990: Devlet Başkanı Suharto, Açe’yi “Askeri Operasyon Bölgesi” ilan etti. Bu uygulama 1995 yılına kadar devam etti.

21 Mayıs 1998: Gerçekleştirilen büyük öğrenci hareketleri sonunda Suharto, yönetimi devretmek zorunda kaldı ve böylece “Yeni Düzen” dönemi sona erdi.

7 Ağustos 1998: Endonezya Ordusu Generali Wiranto Açe’de “Askeri Operasyon Bölgesi” kararını kaldırdı.

Şubat 1999: Banda Açe’deki öğrenciler Açe Referandum Enformasyon Merkezi’ni (SIRA) kurdu.

16 Mart 2000: Endonezya hükümet yetkilisi Bondan Gunawan, Açe’de GAM’ın hakimiyetinde olan bir bölgede GAM komutanı Abdullah Syafi ile görüştü.

12 Mayıs 2000: 2000 yılı Ocak ayından Mayıs’a kadar 300 kişinin hayatını kaybetmesi üzerine, Endonezya Devlet Başkanı Abdurrahman Wahid (Gusdur) GAM temsilcileri ile İsviçre’nin Cenevre şehrinde yaptığı görüşmelerde Açe’de süren çatışmalara son verilmesi konusunda anlaşmaya vardı.

2 Haziran 2000: Taraflar arasında üç aylık ateşkes süreci başladı. Sürecin sonuna doğru taraflar yeniden çatışmalara başladı.

Şubat-Mart 2001: Taraflar arasında İsviçre’de başlayan görüşmelere devam edildi ve ateşkesin uzatılması konusunda kararlar alındı. İlk defa yerel komutanlar Açe’de müzakerelere katıldı. “Barış Bölgesi” oluşturulmasına karar verildi.

Mart 2001: Endonezya Hükümeti GAM’ın “ayrılıkçı” örgüt olduğunu resmi olarak ilan etti. GAM’a karşı yeni operasyonlara başlanacağı duyuruldu.

Eylül 2001: Devlet Başkanı Megawati Açe’yi ziyaret etti. Ancak görüşmeler sonuçsuz kaldı.

8-9 Mayıs 2002: Cenova’da görüşmeler yeniden başladı. İnsani yardım ve otonomi konularında görüşmelere devam kararı alındı.

Temmuz 2002: Endonezya Ordusu Komutası General Ryamizard Ryacudu Açe’de GAM'a karşı yoğun bir saldırıya girişeceğini açıkladı.

4 Kasım 2002: GAM tek taraflı olarak ateşkes kararı aldı.

9 Aralık 2002: GAM ve Endonezya Hükümeti arasında “Saldırıların Durdurulması Anlaşması (COHA)” imzalandı.

Ocak 2003: Endonezya Hükümeti, Açe’ye özel otonom bölge hakkı tanıdı. Bu, Açe’de  İslami yasaların uygulanması ve bölgenin doğal kaynaklarının denetiminde Açe’nin söz sahibi olacağı anlamına geliyordu.

8 Nisan 2003: Barış Sürecini İzleme Komitesi (JSC), Banda Açe’deki 144 gözlemciyi geri çekme kararı aldı. Devlet Başkanı Megawati, TNI ve polisin Açe’de “güvenlik operasyonları” düzenlemesi emrini verdi.

10 Nisan 2003: Siyasi ve Güvenlik İşlerinden Sorumlu Bakan olan eski general Susilo Bambang Yudyohono, Endonezya Ordusu’nun Açe’de askeri operasyonlarda bulunmak amacıyla 50 bin kişilik askeri birliği bölgeye göndereceğini açıkladı.

28 Nisan 2003: Siyasi ve Güvenlik İşlerinden Sorumlu Bakan olan eski general Susilo Bambang Yudyohono, Endonezya’nın GAM’ın özel otonomi kararını ve Açe’nin Endonezya Cumhuriyeti’ne bağlı kalacağını kabul etmesi için  iki haftalık süre verdiğini açıkladı. GAM sözcüleri bu ultimatomu kabul etmediklerini açıkladılar.

Mayıs 2003: ABD, Japonya, Avrupa Birliği ve Dünya Bankası’nın desteğiyle Henry Dunant Merkezi (HDC)  isimli kuruluş taraflarla Tokyo’da görüşmeler yapılmasını kararlaştırdı.

16 Mayıs 2003: Tokyo’daki görüşmelere katılmak üzere yola çıkan GAM üyelerinin tutuklanması üzerine, GAM Tokyo’daki görüşmelere katılmayacağını açıkladı. Bu tutuklamalar, Cakarta yönetimine karşı güvensizliğin bir kanıtı olarak kabul edildi.

19 Mayıs 2003: Devlet başkanı Megawati, Açe’de sıkıyönetim ilan etti.

Kasım 2004: Yeni devlet başkanı olan S. B. Yudyohono, Açe’ye giderek genel af, ekonomik yardım ve özerklik vaadinde bulundu. GAM bu önerileri reddetti.

26 Aralık 2004: Açe’de 9 şiddetindeki depremin ardından 230 bin kişinin hayatını kaybettiği tsunami felaketi gerçekleşti.

28 Aralık 2004: GAM, Açe’de anlaşmazlığın ve çatışmaların yaşandığı bölgelerde yardım faaliyetlerinin yürütülebilmesi amacıyla ateşkes ilan etti. Endonezya Hükümeti Açe bölgesine giriş yasağını kaldırdı.

27 Şubat 2005: GAM ve Endonezya Hükümeti yetkilileri, Finlandiya’nın Vantaa şehrinde barış görüşmelerine başladılar.

29 Nisan 2005: Tsunaminin ardından, Endonezya Devlet Başkanı S. B. Yudyohono’nun imzaladığı 34/2005 no’lu kararname ile, Açe ve Nias Adası’nın yeniden yapılandırılmasından sorumlu BRR faaliyetlerine başladı. Yudyohono, BRR’nin başına Enerji ve Tabii Kaynaklar eski bakanı Prof. Kuntoro Mangkusubroto’yu atadı. Özel hal valisi statüsündeki Kuntoro Açe Valisi’nden daha fazla yetkilerle donatılmış olarak dört yıl boyunca görev yapacaktır.

15 Ağustos 2005: Finlandiya’nın başkenti Helsinki’de taraflar arasında resmi barış anlaşması imzalandı.

19 Mayıs 2006: 25 yıl aradan sonra GAM üyeleri ilk defa ana vatanları Açe’ye ayak bastılar.