Al-Jawaib tentang Aceh dan Kashgar?

Mehmet Özay                                                                                                                             13.03.2025

Bagaimana hubungan antara Aceh dan Kashgar? Pertanyaan ini sangat penting karena memungkinkan kita untuk merenungkan perkembangan antara Negara Ottoman dan negara -negara Muslim lainnya termasuk Acehnese dan Kashgaria, khususnya pada dekade terakhir abad ke -19. Sebelum menanggapi pertanyaan ini, akan bermakna untuk memberi tahu Anda tentang kondisi selama periode itu.

Menghadapi kenyataan

Tanpa berlebihan, abad ke-19 merupakan abad yang penting dalam konteks pergolakan sosial dan politik di dunia Muslim, mulai dari Afrika Utara hingga Kepulauan Timur (Hindia Timur), yaitu Kepulauan Melayu. Masa sulit bagi negara-negara Muslim di seluruh dunia ini memicu sejumlah pemikiran untuk bekerja sama di tingkat yang lebih tinggi. Dalam hal ini, para penguasa Muslim menanggapi kebutuhan saat itu dengan mengirimkan utusan dan bertukar surat dengan negara-negara Muslim terkait. Utusan dari Asia Tengah, Kepulauan Melayu, dan Afrika Utara mengunjungi Istanbul, ibu kota Negara Ottoman. Selain itu, media cetak juga memainkan peran yang sangat penting.

Melalui kebijakan ini, para penguasa Muslim memiliki kepentingan yang kuat untuk menginformasikan tentang kondisi politik mereka yang memburuk saat menghadapi usaha-usaha kolonial Barat. Dalam hal ini, Negara Ottoman adalah kekuatan yang ditargetkan yang dianggap memberikan bantuan yang diperlukan kepada negara-negara Muslim yang merasakan tekanan yang semakin besar dari kehadiran kolonial di geografis masing-masing.

Tujuan mendasar bersama dari usaha-usaha politik ini adalah untuk menciptakan kerja sama politik yang lebih dekat dan lebih kuat untuk mengatasi kondisi kolonial yang semakin terasa di masing-masing wilayah Muslim (Dar'al Islam).

Dari Aceh dan Kashgar

Negara-negara Muslim, seperti Aceh dan Jambi dari Hindia Timur atau Kashgar dan Bokhara dari Asia Tengah, yang dianggap sebagai pinggiran, mengirim duta besar mereka ke pusat. Dalam konteks ini, perlu diingat bahwa pusat mengacu pada Istanbul, ibu kota Negara Ottoman.

Bangsa Muslim lain di pinggiran menganggap Negara Ottoman merupakan pemimpin agama dan kekuatan politik yang unggul dalam menyelesaikan masalah mereka. Meskipun demikian, tanpa terjebak dalam ilusi , harus diingat bahwa Negara Ottoman juga berada di bawah tekanan politik dan ekonomi tertentu dari kekuatan-kekuatan Eropa pada periode yang sama, meskipun tidak dijajah.

Dalam konteks ini, saya dengan tegas berpendapat bahwa para duta besar dari berbagai negara pinggiran yang disebutkan di atas, selama pertemuan mereka dengan para petinggi di Istanbul, mengingatkan bahwa para penguasa, yaitu Abdülmecid (1839-1861), Abdülaziz (1861-1876), dan Abdülhamit II (1876-1909) harus memainkan tanggung jawab keagamaan dan politik mereka sebagai pemimpin global negara-negara Muslim.

Di samping itu, Negara Ottoman juga merasakan perubahan arah ‘epistemologi politik’ mereka melalui periode reformasi Tanzimat. Artinya, meskipun otoritas kekhalifahan dapat dihidupkan kembali dalam beberapa atau sebagian besar, para penguasa Ottoman tidak dapat bergerak maju karena hambatan yang diciptakan oleh kekuatan Eropa. Juga patut dipertanyakan apakah para utusan negara-negara Muslim di Istanbul merasakan dilema atau frustrasi ketika mereka mengamati realitas di pusat, yaitu Istanbul.

Media cetak: Sebuah Alat

Salah satu perkembangan penting selama beberapa dekade terakhir abad ke-19 adalah munculnya media cetak secara signifikan. Media cetak merupakan alat baru untuk mengembangkan komunikasi dan korespondensi di antara negara-negara Muslim. Tidak diragukan lagi bahwa berbagai versi media cetak memainkan peran yang inovatif dan penting dengan menerbitkan dokumen-dokumen relevan yang disediakan oleh masing-masing duta besar negara-negara Muslim yang berada di bawah pendudukan atau merasakan ancaman perluasan kekuatan kolonial di berbagai geografis.

Misalnya, al-Jawaib, surat kabar berbahasa Arab yang merupakan gagasan Ahmad Faris al-Shidyaq (1804-1887), pemilik dan editor surat kabar terkenal ini, kini menjadi sumber sejarah penting untuk memahami dan menelusuri perkembangan internasional.

Tidak diragukan lagi bahwa al-Jawaib memainkan peran penting dalam memenuhi kebutuhan intelektual kalangan Muslim terpelajar dan memberi tahu mereka tentang urusan politik dan perubahan di Eropa. Selain itu, surat kabar ini menginformasikan tentang urusan Muslim di berbagai geografis, dari Maroko dan Mesir hingga India dan Kepulauan Melayu, selama beberapa dekade terakhir abad ke-19.

Diketahui bahwa al-Shidyaq juga berkomunikasi secara langsung maupun tidak langsung dengan para pemimpin masyarakat Muslim dari wilayah-wilayah Muslim yang disebutkan di atas. Selama berkomunikasi, ia menerima dokumen-dokumen dari orang-orang tertentu untuk dipublikasikan di al-Jawaib.

Dokumen-dokumen tersebut diyakini telah menjelaskan kondisi dan perkembangan politik di berbagai masyarakat Muslim. Itulah sebabnya al-Jawaib secara bertahap beredar luas dari tahun 1861 hingga 1885. Hal itu menjadikan al-Jawaib sebagai alat komunikasi yang ampuh di antara negara-negara Muslim, dan dianggap sebagai sumber yang penting karena berbagai alasan oleh berbagai orang di berbagai wilayah geografis.

Al-Zahid dan Utusan Kasghari

Sementara Ahmad Faris, sebagai redaktur al-Jawaib, memiliki informasi pribadi tentang beberapa perkembangan di Aceh yang mungkin dianggap sebagai kekuatan representatif Kepulauan Melayu pada dekade tersebut. Informannya adalah Abd al-Rahman al-Zahir, yang dikenal dan disebutkan dalam sumber-sumber Ottoman sebagai “al-Mutasarrıf al-Mutlaq, Maharaja Mudabbir al-Malik al-Sayyid ‘Abd al-Rahman al-Zahir”, seorang utusan Sultan Mansur Syah (1837-1870), yang saat itu adalah sultan Aceh. Saya tidak akan mengulang visi dan misinya di sini karena saya telah menjelaskan peran al-Zahir di artikel sebelumnya. Namun, menariknya, utusan politik lain dari Asia Tengah, seperti Kashgar, memiliki tugas dan tujuan yang sama dengan al-Zahir.

Dan dalam kaitan ini, kita mengetahui realitas di Aceh pada dekade akhir abad ke-19. Secara khusus, apa yang diketahui pada akhir abad ke-19 adalah tentang Perang Belanda di ujung utara pulau Sumatera. Alasan kolonial yang serupa, yakni invasi Kekaisaran Rusia ke wilayah Muslim Asia Tengah, yakni Bukhara, Yarkand, Kashgar, dan lain-lain, menyebabkan terjadinya mobilisasi politik bangsa-bangsa Muslim yang sebagian besar berasal dari Turki dan mengirimkan utusan mereka ke Istanbul untuk memperoleh berbagai macam bantuan dari Negara Ottoman guna melawan ekspansi kolonial Rusia. Salah satu daerah yang terkenal adalah Kashgar. Pertama, kita mendengar nama Kashgar dalam kasus Aceh di al-Jawaib (“n.t” al-Jawāib, 18 June 1873, No. 644, 2; “n.t.”, al-Jawaib, 4 June 1873, No. 641, 1).

Penguasa kolonial Belanda menyampaikan perkembangan ini ke Nusantara melalui saluran mereka. Sumber-sumber Belanda memberi tahu kita tentang hubungan antara Aceh dan Kashgar, tetapi secara tidak langsung... Memang, mereka menerjemahkan berita dari al-Jawaib. Mereka memberi tahu bahwa Sultan Ottoman tidak menerima al-Zahir sebagai utusan Aceh, tetapi menerima utusan Kashgar dalam waktu yang sangat singkat...

Abd al-Rahman al-Zahir yang dijuluki sebagai Perdana Menteri atau “Maharaja Mudabbir’ul Malik’, (“menteri dalam negeri pemerintahan Aceh” dan “wakil mutlak” Sultan Aceh) berangkat dari Penang menuju Istanbul sesaat sebelum pecahnya Perang Belanda di Aceh. Peristiwa ini terjadi pada musim semi tahun 1872. Setelah menunaikan ibadah haji di Arabia dan berkomunikasi dengan para pemimpin politik Aceh di Penang, ia tiba di Istanbul pada bulan April 1873.

Tujuan utama al-Zahir adalah untuk memperoleh pengakuan politik dan kerja sama dari para penguasa Ottoman dalam memerangi invasi Belanda ke wilayah Aceh. Untuk mewujudkan tujuan politiknya, al-Zahir berhasil bertemu dengan Wazir Agung dan menyerahkan sepucuk surat dari Sultan Mansur Syah. Respons apa yang diterima al-Zahir masih harus dicari tahu!

Akan tetapi, tidak ada catatan arsip tentang apakah penguasa Ottoman secara resmi menampung al-Zahir atau tidak. Terkait hal ini, dapat dipastikan bahwa ia tinggal di Istanbul untuk membiayai pengeluarannya. Akan tetapi, sebagaimana diketahui sejak abad ke-16, duta besar asing di Istanbul diterima dengan baik, dan negara Ottoman membiayai pengeluaran mereka.

Berdasarkan data yang tersedia, Al-Zahir tinggal -setidaknya- selama beberapa waktu di Özbekler Tekkesi, yang dikenal sebagai pondok Sufi di Üsküdar, bagian Anatolia di Istanbul. Saya pikir kontak-kontaknya pastilah di antara orang-orang Arab. Sebab, semakin banyak intelektual, pedagang, dan penulis Arab yang menetap dan menciptakan komunitas Arab yang kuat di Istanbul selama tahun 1860-an dan 1870-an.

Selama tahun-tahun ini, selain utusan seperti al-Zahir dari Kepulauan Melayu ke Istanbul, ada beberapa bangsa lain, terutama dari Turki Asia Tengah, yang terus-menerus mengunjungi Sublime Porte. Alasan utamanya sama: intervensi dan serangan penjajah di wilayah mayoritas Muslim. Diketahui juga bahwa beberapa utusan individu dari Asia Tengah menjadi tuan rumah bagi pondok-pondok Sufi, seperti Özbekler Tekkesi.

Dapat dimengerti bahwa baik al-Zahir maupun al-Shidyaq menyadari kehadiran utusan dari Kashgar. Meskipun utusan Kashgari dari Asia Tengah tiba di Istanbul setelah al-Zahir, utusan itu diterima oleh Sultan pada minggu terakhir bulan Mei 1873. Hal ini pasti menyebabkan kekecewaan tertentu bagi al-Zahir (n.t. al-Jawaib, 4 Juni 1873, No. 641, 1). Karena al-Jawaib tidak memberi tahu kita apa pun tentang apakah al-Zahir secara resmi diterima oleh Abdulaziz atau tidak.

https://guneydoguasyacalismalari.com/al-jawaib-tentang-aceh-dan-kashgar/

https://epaper.waspada.id/epaper/waspada-kamis-13-maret-2025/  Hal. A5.

 

Tokyo konferansı: küresel barış ya da küresel savaş? / Tokyo conference: global peace or global war?

Mehmet Özay                                                                                                                             15.03.2025

Tokyo’da 3-4 Mart günlerinde “Küresel Barış inşası Birliği” (Global Peacebuilding Association) tarafından gerçekleştirilen uluslararası konferans, küresel barış ve küresel liderlik konusunda var olanları kadar, yeni tartışmaları da gündeme taşıdı.

Toplam 30 ülkeden düşünce kuruluşlarından ve küresel organizasyonlardan temsilcilerin yer aldığı konferansın zamanlaması gayet önemli...

Gözlemciler, BM’nin kuruluşundan bu yana, BM üzerine yapılan en hararetli tartışmaların yaşandığına dikkat çekiyorlar.

İlgili konferansın, “BM’nin küresel sorunları çözmekte aciz kaldığı yolunda” bir süredir yüksek sesle dile getirilen söylem ve suçlamalar karşısında, BM içerisinde ve benzeri küresel kurumlarda reform talebinin giderek yükselerek kendini ortaya koyduğu gözlemleniyor.

Bu yönde atılan ve önemli sayılabilecek adımlardan biri, geçtiğimiz Eylül ayında ‘Gelecek Zirvesi’ adıyla yapılan toplandıydı.

Bu çerçevede, başta BM Güvenlik Konseyi ve diğer küresel yönetişim kurumlarında değişimi öngören bir öneriler paketi gündemde...

BM Güvenlik konseyi ve reform

Bu kurumlar arasında özellikle ‘Güvenlik Konseyi’ belirleyici yapısıyla dikkat çekiyor.

Beş daimi ülkenin ve bu ülkelerin her birinin sahip olduğu veto hakkı, küresel yönetişimin önündeki en önemli engellerden biri kabul ediliyor.

BM içinde özellikle, ‘küresel güney’ olarak adlandırılan blok içerisinde Batı ve Anglo-Sakson dünyası dışında “çok katmanlı yönetişim” modeline yapılan vurgu, yaşanan sorunların aşılmasında, küresel monopolcü veya küresel oligarşik yapının ortadan kaldırılabilmesinde bir araç kabul ediliyor.

Bununla birlikte, BM ve ilgili kurumlarda olası bir reformun da, yukarıda dikkat çekilen küresel monopülcü çevrelerin iknası veya liderliği ile olacağına da kuşku yok.

Bu monopolcü yapıların dışında, herhangi bir alternatif oluşumun ise çok daha yapıcı mı yoksa, çok daha yıkıcı mı sonuçlar doğuracağı konusu ise şimdilik spekülasyondan öte bir anlam ifade etmiyor.

Bizatihi bu iki durum, küresey güney içerisinde yer alan ülkeler için temel bir açmaz olarak ortada duruyor.

Hangi güç?

Küresel yönetişim kurumlarında yapısal değişimi öngören yaklaşımın dışında, göz ardı edilmemesi gereken bir diğer husus “kimin yasalarının” egemen olacağıyla alâkalıdır.

Asya-Pasifik bölgesindeki gelişmeler dikkate alınacak olursa, egemen denizcilik yasaları, yerleşik uluslararası yasaların varlığı vb. (rule of law) ilgili ülkeler arasındaki ayrışmanın tam da, merkezinde bir sorun teşkil ettiğini gösteriyor.

 

BM veya ilgili kurumların reform edilerek yeniden yapılaştırılmasında, “kimin yasaları” konusu hiç kuşku yok ki, öncelikli bir soru olarak gündeme geliyor. 

 

BM ve reform ile ilgili söylemlerde dile getirildiği üzere, dünyanın artık 2. Dünya Savaşı sonrası ortamda olmadığı yaklaşımında haklılık payı olmakla birlikte hem, 2. Dünya Savaşı’nı hem de, sonrasını yapılandıran eko-politik sistemi (eco-politic structure) göz ardı ederek gelişmeleri yeniden yorumlamak ve değerlendirmek mümkün gözükmüyor...

 

Gündem: ‘kriz’

 

Tokyo’daki toplantıda, bu yılın, 2. Dünya Savaşı’nın sona ermesinin ve akabinde, Birleşmiş Milletler’in kuruluşunun 80. yılı olmasına yapılan vurgu ile özellikle, son on yılda küresel yönetişim ve barış süreçlerinde yaşanan gerileme arasında bir bağ olduğuna kuşku yok.

Bunun yanı sıra, toplantıda, yukarıda dikkat çekilen sorunlara yapılan vurgu ve çözüm arayışları yönündeki söylemin temel gerekçesi açıkçası, herkesin bilgisi dahilinde denilebilecek özellikleriyle, bölgesel ve küresel sorunların gündelik yaşamın ortasına oturmuş durumda olmasıdır.

Bir yandan, Avrupa’nın ortasında Rusya’nın Ukrayna topraklarını işgaliyle başlayan ve üç yılı aşkın süredir devam eden savaş; ardından, ABD’de yaşanan başkanlık değişimiyle birlikte, başkan Donald Trump ve hükümetinin sadece Çin’le sınırlı olmayan aksine, yanı başındaki Meksika ve Kanada gibi komşu ülkelerden başlayarak giderek küresel toplumun çeşitli kesimlerini hedef alan ticaret savaşı olgusu; Asya-Pasifik bölgesinde Çin’in komşu ülkeleri tehdit eden boyuttaki hegemonik girişimleri; dünyanın farklı köşelerinde gün be gün ortaya çıkan iklim değişikliğine karşılık gelen doğal gelişmeler vb. bu konferansı önemli kılmaya yeten faktörlerdir.

ABD’de başkan Donald Trump’ın ilk başkanlık döneminde yani, 2016 yılında başladığı Çin’i hedefe alan ticaret savaşlarının yerini bugün, bu hedefin daha da genişletilmiş ve giderek küresel toplumun çeşitli kesimlerini hedef alan yeni ve geliştirilmiş bir versiyonuyla karşı karşıyayız.  

Bu durum, akıllara hiç kuşku yok ki, bir süre önce ABD başkanı Donald Trump ve yardımcısı JD Vance Ukrayna Devlet başkanı Vlodomir Zelenksyy’i Beyaz Saray’da basının önünde gerçekleştirdikleri çatışmacı söylemi akla getiriyor.

Özellikle, Trump’ın Zelenksyy’e yönelik suçlayıcı bir dille “3. Dünya Savaşı’nın çıkması için uğraşıyorsun” yolundaki söylemi belki de, bazı ulus-devletler tarafından gizli/açık hissedilen ve kapalı kapılar ardından seslendirilen 3. Dünya Savaşı olgusunun dünya kamouyounun gündemine açıkça getirilmesi anlamı taşıyor.

Küresel savaş önlenebilir mi?

Bu çerçevede, Tokyo’da yapılan toplantıyı sadece 2. Dünya Savaşı’nın bitişi ve yeni bir küresel iletişim kurumu olarak Birleşmiş Milletler’in kuruluşunu anmakla sınırlı bir gelişme kabul etmek mümkün gözükmüyor.

Bu toplantının, ABD’nin Asya-Pasifik’teki en önemli ittifakı olan Japonya’nın başkentinde gerçekleşmiş olmasının ve hatta ABD’den düşünce kuruluşlarından temsilcilerin de katılmasının doğurduğu bir tür ikilem de yok değil.

Bununla birlikte, dünya savaşı olgusu ve bu olgunun getirdiği en yıkıcı sonuçları Japonya’dan başka birinci elden algılayabilecek bir dünya toplumunun olmaması, her ne kadar ABD ile ittifakı olsa da, Japonya’da devlet aklının ve kamu vicdanının olası bir dünya savaşı ihtimalinin gerçekleşmemesi için ellerinden geleni yapacaklarını da akla getiriyor.

Aslında bu toplantının, 2023 yılında yine Tokyo’da yapılan benzeri toplantıda dikkat çekilen

“uluslararası toplumun dünyanın karşı karşıya kaldığı sorunları çözmekte aciz kaldığı” yönündeki tespitte bir tür devamlılık olduğunu gösteriyor.

Öyle ki, aradan geçen iki yıla karşın, sorunların çözümü konusunda küresel bir iradeden söz etmek bir yana, gelişen yeni koşullara göre var olan küresel tehdit boyutlarının giderek artmakta olması endişelerin katlanarak devam ettiğini gösteriyor.

Bu ve benzeri küresel toplantıların temel amacının “birlikte hareket etme” olgusunu fiili olarak canlı tutma ve hayata geçirmeyi hedeflemesine karşılık bunun ne şekilde olacağı yönünde bir tür belirsizliğin de olduğuna kuşku yok.

https://guneydoguasyacalismalari.com/tokyo-konferansi-kuresel-baris-ya-da-kuresel-savas-tokyo-conference-global-peace-or-global-war/

Müslüman dünyasında ‘yeniden dirilişçi’ olgusuna dair (II) / On the phenomenon of ‘revivalism’ in the Muslim world (II)

Mehmet Özay                                                      12.03.2025

‘Yeniden dirilişçi’lik konusunda, bazı görüşleri paylaşmaya devam ediyorum. 

Öncelikle, şunu söylemekte yarar var ki, ‘yeniden dirilişçilik’ kavramı bile, kendi içinde bir tür sorunlu yapı sunmaktadır. 

Bu husus şimdilik bir yana, bu kavramın popüler ve/ya akademik bağlamda kullanışlılığı, bize ‘dirilişçi’lik olgusunun, tarihsel olarak bitmediğini aksine, devamlılık arz ettiğini söylüyor. 

Öyle ki, her daim, her dönem, her coğrafya’da vb. öteki dönemlerden, ötek toplumlardan ve öteki coğrafyadakilerden benzer ya da -şu veya bu şekilde-, farklı nedenlerle ortaya çıkan gelişmelere cevap üretme çabasının olduğunu ortaya koyuyor. 

‘Cevap üretme’den kasıt, dirilişçiliğin, bir tür entellektüel aktivite olduğuna vurgusu ortada. Ancak, dirilişçiliğin bununla sınırlı olmadığı, bireysel tutum ve davranışlardan kamusal alanın çeşitli boyutlarına kadar çok farklı şekillerde tezahür ettiğini söylemek gerekir. 

Bugünden geçmişe ‘dirilişçilik’

Müslüman toplumların veya daha doğru bir deyişle Müslüman toplumlar içerisinde ‘yeniden dirilişçilik’ olgusunun ortaya çıkışında gizli/açık, iç ve dış faktörlere dayandığını hatırlamakta yarar var. 

Bununla birlikte, diyelim ki, içinde bulunduğumuz 21. yüzyılın ilk yirmi beş yılında yaşananlar bile bize, yeniden dirilişçilik olgusunun neye tekabül ettiği, nasıl ortaya çıkma eğilimi gösterdiği, bu eğilimin sağlık derecesi ve aradan geçen süre zarfında neye evrildiği gibi bir dizi soruları ortaya koymak bile bize, uzun bir tarihi geçmişte neler olduğuna dair bazı veriler sunmasıyla önem arz eder. 

Bu son yirmi beş yılda yaşanan başlıca gelişmelerin adına Batı’da, Batı başkentlerinde, Batı yüksek öğretim kurumlarında, Batı düşünce kuruluşlarında geliştirilen ve Müslüman kişileri, grupları, kurumları, ya da tümüyle küresel Müslüman toplumu hedef alan, en hafif tabiriyle karalayıcı kavram ve söylemlerle güncellenen bir yönelim olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. 

Kökenleri, sebepleri bir yana, Batı’da olduğunu ifade ettiğim -ancak, bizatihi Müslüman toplumlar içinde de yerleşik olarak var olduğu gözlemlenen- bu çevrelerin, belirli bir coğrafyadaki ve/ya genel olarak küresel Müslümanları tekil ancak, ses getiren bazı eylemler üzerinden tasvir, tanımlama, tespit çabalarının Müslüman kitlelerde bıraktığı iz ve tepki, şu veya bu ölçüde dirilişçilik olarak ortaya çıktığı konusunda görüşler var. 

Bu durum, Müslüman kitlelerin ve de özellikle, bu kitleleri temsil kabiliyetindeki bireylerin, grupların, hareketlerin vb.’nin ortaya koydukları tepkilerin, ‘dirilişçilik’ olarak kabul edilmesinin ne denli haklı ve makul olduğunun tartışılması gerekir... 

Bu hususa yeniden döneceğim...

İç sorgulama

Dirilişçiliği, Müslüman toplumların sosyal, ekonomik, siyasal, kültürel vb. kısacası, hayatın neredeyse her alanını kuşatan sorunlarına karşı bir cevap üretme süreci olarak da anlamak mümkün. 

Bu tür bir dirilişçilik çabasının gerçekte, yukarıda dikkat çekilen sorunlara çözüp üretme çabası sergileyenlerin, her şeyden önce, bu süreçleri niçin gündeme getirdiklerinin sorgulanması gerekir. 

Bununla söylemek istediğim, dirilişçilik olgusunun sahihliği, hakikiliği, samimiliğinin mi yoksa, kendinde, gizli/açık bir tür yansımacı bir yaklaşım olarak, bir yerlerden kotarılan ve kendi içindi bir tür ‘şöhret arayışıyla’ ve/ya ‘popülarite’ kazanma arzusuyla belirli düşünceleri, bir dizi formülasyonlarla ortaya koymanın, bir tür maharetmiş gibi sunulmasının, yaşanan toplumsal gerçekliklere tekabül etmediğidir.

Bu yaklaşımın, Müslüman toplumlarla içten içe -tabirimi bağışlayın-, göz göre göre dalga geçmek olduğunu söylemek mümkün. 

Bu eleştirel yaklaşımı gündeme getirmenin temel nedeni, Müslüman toplumlarda gizli/açık ‘dirilişçi’ söylemlerin üreticisi, devam ettiricisi, yeniden üreticisi vs. olan kişi ve kurumların mensubu bulundukları toplumsal yapıların en küçük (micro) biriminden en yüksek (macro) düzeyine kadar olan yanlışları, hataları, bozuklukları düzeltme konusunda ciddi ve samimi bir eğilim sergilememelerinden kaynaklanmaktadır.

Ve bu durumun dramatik yanı, söz konusu mikro ve makro düzeylerdeki sorunların, öyle sanıldığı gibi pek de Batı’yla, Batı’nın şu veya bu alandaki hegemonik yapısı, baskısıyla vs. ilintisi ve ilişkisi de yok... 

Dikotomik durum

Evet, doğru söylüyorsunuz...  Yukarıda dikkat çektiğim hususta, gayet açık bir dikotomik durum söz konusudur.

Nihayetinde, ‘dirilişçilik’ yaklaşımının, temelde kendisine amaç edindiği husus aslında tam da, -yukarıda dikkat çekilen-, mikro ve makro düzeylerdeki yanlışları, hataları, bozuklukları doğrudan İslami referanslarla veya ilhamını İslam’ın temellerinden alan yaklaşımlarla ortadan kaldırmaktır. 

Ancak, yaşadığımız diyelim ki, son çeyrek yüzyılda olan bitenler bize, dirilişçilik söylemleriyle ortaya çıkanların -en azından belirli bir bölümünün- kendi toplumalarındaki kısa, orta ve uzun vadede çözüme kavuşturulması gayet mümkün olan mikro ve makro düzeylerdeki yanlışları, hataları, bozuklukları ortadan kaldırma konusunda samimi olmadıklarını aksine, sanki bu yanlışların, hataların ve bozuklukların -başlatıcıları denilemese bile- bizatihi devam ettiricisi rolünü üstlenmeleri gibi gayet ciddi bir çelişkiyle karşı karşıya bulunduklarını gösteriyor.

Bugün, tanık olduğumuz, tecrübe ettiğimiz bu durumun aynısının veya benzeri süreçlerinin Müslüman toplumların tarihlerinin belirli dönemlerindeki süreçlerde de benzer olduğunu söylemek mümkün mü? 

Bu durum hâlâ, araştırılmaya, anlaşılmaya, yorumlanmaya muhtaç...

Kendinde dirilişçilik 

Yeniden dirilişçilik olgusunu, adına ‘dirilişçilik’ demeden, düşünce ve de çokça eylemle ortaya koymaya çalışan -diyelim ki, kırsal bir şehir veya kasabadaki bir cemaat yapılaşması, bir sivil-dini hareketten, Batı’nın gelişmiş şehirlerinde, olgunlaşmış yüksek öğretim kurumlarında mevki sahibi Müslüman kimliğine sahip adına akademisyen ve düşünür denilen kişilere kadar, pek çok çevrenin dirilişçilik olgusuna eğildiği görülür.

Belki de bu eğilim, dirilişçilik olarak tanımlanmadan bile, Müslüman bireylerin, grupların hayatın doğal akışı içerisinde kendi sosyo-dini çevreleri yapılaşmalarının bir tür, ‘entellektüel nefes alış verişe’ tekabül eden sosyo-dini oluşumlar, tepkiler, yeniden yapılaşmalar olarak tanımlamak mümkün. 

Bu durumun, girişte dile getirdiğim ve özellikle, küresel denilen gelişmeler karşısında, temelde Batı’da yapılandırılan görüş, düşünce, hareket ve politikalara karşı tepkisellikle yoğrulan ve bazılarınca ‘dirilişçilik’ olguları olarak dikkat çekilen gelişmelerden farklılık taşıdığına kuşku yok. 

Şayet ısrarla ‘dirilişçilik’ olgusunu kullanacaksak, bunun ‘iç’ ve ‘dış’ olmak üzere çok temel iki nedeni/açılımı olduğuyla ilintili olduğunu tekrarlamakta yarar var. 

Bununla birlikte, her iki halde de, gerek yaşadığımız, tecrübe ettiğimiz son yirmi beş yıllık süreç gerekse orta ve uzun tarihi perspektifte dirilişçilik iddiasıyla ortaya çıkan bireylerin, grupların, yapıların Müslüman toplumların mikro ve makro düzeydeki temel ve asgari sorunlarını  halledememişlikleri -hatta buna yanaşmamaları bile- bize dirilişçilik olgusu kadar, bu olgu üzerinden kendilerini ortaya koyan çevrelerin yeniden ele alınıp değerlendirilmesini gerekli kılıyor. 

https://guneydoguasyacalismalari.com/musluman-dunyasinda-yeniden-dirilisci-olgusuna-dair-ii-on-the-phenomenon-of-revivalism-in-the-muslim-world-ii/

Müslüman dünyasında ‘yeniden dirilişçi’ olgusuna dair / On the phenomenon of ‘revivalism’ in the Muslim world

Mehmet Özay                                                                                                                             08.03.2025

Bu yazıda, Müslüman toplumların yeniden dirilişcilik (revivalism) konusuna, büyük bir istek ve arzu duymaları ile bunun, toplumsal gerçekliğe tekabül eden yönlerine dair bazı görüşleri paylaşacağım.

Bu görüşleri, iki temel eksende ele almanın, mümkün olduğunu söyleyebilirim.

İlki, yeniden-dirilişçilik çabalarının, 19. yüzyıl ikinci yarısı ile, o dönem ortaya çıkan iki temel ve meşhur aktörle ilintili bağlamıdır.

İkincisi, yeniden dirilişçilik talepleri ve arzularına rağmenile, böylesi bir dirilişçiliğe elverecek toplumsal gerçekliğin var olup olmadığı meselesidir.

Süreklilik

Doğu’dan Batı’ya, Müslüman toplumlarda ortaya konulan yeniden dirilişçilik olgusu, içerdiği tüm unsurlarıyla beraber, bir kurtuluş reçetesi olarak sunulan, -veya, belki de, tekrarlanır bir şekilde (recurring) halen sunulmayı bekleyen- bir sürece tekabül ediyor.

Burada, şu hususa açıklık getirmekte yarar var.

Söz konusu yeniden dirilişçilik kavramı, İslam tarihinin  bir anında, bir döneminde ortaya çıkıp sonrasında unutulmuş ve önemini yitirmiş bir olgu değildir.

Buna ilâve olarak, dirilişçilik olgusunu 19. yüzyıl yüksek sömürgeciliğine temellendirmenin de önemli bir yanlışa tekabül ettiğini söylemek gerekiyor.

Aksine, yeniden dirilişçilik olgusu ve bu olgu üzerine geliştirilen düşüncelerin, her dönemin kendine özgü toplumsallaşmanın getirdiği değişimler nedeniyle, İslam tarihinin neredeyse her önemli döneminde, her daim güncel ve gündemde olduğuna kuşku yok.

19. yüzyıl saplantısı

Bununla birlikte, bu olgunun ortaya çıkışını 19. yüzyıl ikinci yarısı koşullarına bağlayıp, o dönemin ilgili aktörlerini de, Cemaleddin Afgani ve öğrencisi ve ardından, -ve bir şekilde muhalifi diyebileceğimiz, en azından metodolojik olarak ondan ayrıştığına kuşku olmayan-, Muhammed Abduh üzerinden temellendirmenin bizatihi kendisi, yeniden ele alınıp değerlendirmeyi gerektiriyor.

Bu iki ismin yanı sıra, aynı dönemde, farklı coğrafyalarda da, dini dirilişçilik olgusu farklı sosyolojik ve dini olgularla ortaya koyan isimler olduğu görülür.

Afgani ve Abduh -ve de diğerlerinin oluşturduğu, dini-siyasi aktörlerin yeniden dirilişçilik bağlamında ortaya koydukları çabaları, yaşadıkları dönemin açmazları, bunalımları ve de sorunları karşısında, ürettikleri görüşler olarak kabul edilebileceği ilk elden dikkate almak mümkün.

Ancak, Müslüman toplumların hem, coğrafi hem de, kültürel farklılaşmaları karşısında özellikle, salt Afgani ve Abduh gibi iki dini-siyasi aktör üzerinden, yeniden dirilişçiliği temellendirme çabalarının, birbirinden ayrışan toplumsal gerçekliklerle belirgin bir çatışmayı da beraberinde getirdiğine kuşku yok.

Bu noktada, ‘sömürgeciliği’ merkez bir gelişme olarak ele alıp, buna yönelik üretilen çabalarda benzerlik kurma çabası bile kanımca yanlış bir bakış açısının ürünüdür.

Bununla söylemek istediğim, sömürgecilik süreçlerinin farklı Müslüman coğrafyalarda farklılaşan şekillerde kendini ortaya koyduğudur.

Genellemecilik

Bu iki aktörün, büyük bir genelleştirmeciliğe yönelmek suretiyle-, dönemlerindeki tüm Müslüman toplumların sorunlarını anladıkları, bu sorunlara yol açan nedenleri gözlemleyip analiz ettikleri, ilgili toplumlarda yer alan siyasi, dini ve entellektüel aktörlerle ortak bir akıl üzerinden bir anlaşmaya vardıkları vb. süreçlerin oluştuğunu söylemenin ne kadar mümkün olduğu hususu tartışmaya açıktır.

Böylesi bir konsensustan bahsetmek yerine, aksine, bu iki aktörün dönemlerinde öne çıkan ve kendini, ‘yüksek sömürgecilik’ olarak ifşa eden toplumsal ve siyasal gerçeklik üzerine geliştirdikleri düşüncelerinin, birkaç aşamada veya süreçte yaygınlaştığına tanık olunur.

Bunlardan ilki, yakın çevrelerindeki bağlıları, müridleri vs.’dir.

İkincisi, dönemin elverdiği ve Batı’dan devşirilme ve hatta, Batı modernleşmesinin kalbi olan Paris’te -çok kısa bir süre- yayınlanma olanağı bulan gazetelerinin (urvat’ul vuska) ulaştığı coğraflarda oluşturduğu kabul ve reaksiyondur. 

Bu iki aktörün, ele aldıkları, söz konusu bu toplumsal ve siyasal gerçekliği de seçmeci (elective) bir yaklaşımlar yaptıklarını da vurgulamak gerekir.

Özellikle de, Afgani bağlamında genişlemekte olan sömürgecilik sürecini karşılamaya matuf bir tür Pan-İslamcı tutumun geliştirilmesidir.

Abduh özelinde ise, Müslüman toplumların geri kalmışlıkları, -ki bunun sömürgeciliğe neden olan önemli bir neden olarak ortaya çıktığını yabana atmamak gerekir-, karşısında ‘eğitim’ süreçleriyle her şeyin yerli yerine oturtulacağı kanaatidir.

Buradaki ‘eğitim’den kasıt da, içinde -yeniden ele alınabilirlikleri noktasında, klasik İslami bilimlerin de olduğunu göz ardı etmemekle birlikte, ağırlıklı olarak İslam ile bilim ile Müslüman toplumlarda eğitim özellikle de, ‘modern’ eğitim olgusununbaşat bir yere sahip olduğu hususudur.

Toplumsal gerçeklik

Buradan, konunun diğer vechesine bakmakta yarar var...

Öncelikle şunu hatırlamak gerekir ki, ‘toplumsal gerçeklik’ kavramının, belirli kesimler nezdinde rahatsız edici bir yönü olduğuna kuşku yok.

Ancak, din’in kendisine yöneldiği insan toplumlarının içinde bulundukları koşulları oluşturan tüm şartları dikkate almak kaydıyla, ‘toplumsal gerçekliğin’ yabana atılır bir yönü olmadığı anlaşılacaktır.

Diğer vecheden kasıt...

Giriş’te bahsettiğim hususlardan ikincisine yani, yeniden dirilişçilik talepleri ve arzuları ile, olası bir dirilişçiliğe elverecek bir toplumsal gerçekliğin olup olmadığı hususu...

Bu durum, temelde yukarıda ilk bölümde, Afgani ve Abduh çerçevesinde dikkat çekmeye çalıştığım hususla yakından bağlantılıdır.

Bu hususu, hipotetik bir yaklaşımla, soru formunda gündeme getirebiliriz.

Diyelim ki, 19. yüzyılda ‘yüksek sömürgecilik’ şartları gelişmemiş olsaydı ve bu sömürgecilik vasıtasıyla da, Müslüman toplumların ‘sömürgecilik modernleşmesiyle’ karşılaşması gündeme gelmeseydi, ilgili Müslüman toplumların ‘dirilişçiliğe’ ihtiyaç duymayacakları söylenebilir mi?

Bu soruyla -ve buna eklemlenebilecek bir dizi soruyla- kasıt, Müslüman toplumların dirilişçiliğinin önündeki engelin bizatihi dış bir faktöre, örneğimizde görüldüğü üzere sömürgeciliğe tekabül etmesinin dışında başka, -örneğin iç nedenler gibi, olguların olup olmadığı düşünülemez mi?

Kanımca, elimizde, bunun sağlamasını yapmaya elverecek epeyce malzeme bulunuyor...

19. yüzyıl toplumsal gerçekliğini tecrübe eden ulema sınıfı içerisinden şahısların dile getirdiği “İslamın terakki ve ıslahına mani’ olmadığı yönündeki görüşleri ve hatta iddialarınına karşılık, Afgani ve de özellikle, Abduh’un model almak istediği Batı modernleşmesi karşısında, Müslüman toplumların bugüne kadar niçin benzeri bir çaba ve sonucu ortaya koyamadıkları sorunu halen gündemimizde önemli bir yer işgal ediyor.

Öyle ki, 19. yüzyıl ‘yüksek sömürgecilik’ dönemi sona ermesine, milli bağımsızlıkların kazanılmasına, İslam’ın siyasi, ekonomik, kültürel birliğini tesise yarayacak araçların, kurumların varlığına vb. rağmen, Batı modernleşmesine benzer bir sürecin hasıl olmamasının nedenlerini, sadece 19. yüzyıl söylemlerine dönerek değil, daha önceki süreçleri yeniden ciddi bir şekilde ele almakla anlaşılabileceğini söylemek gerekiyor.

Dönemin İslam Dünyası dergisi, “... Mısır uleması İslamiyyesinden Merhum Şeyh Muhammed Abduh ve Kasım Emin Efendiler hayli işler yaptılar. Mısır’ın terakki perveri matbuatı bütün alem-i islamda rehber rolü oynamaktadır” söylemine ... ve de buna ilâve olarak, Rusya Müslümanları arasında önemli bir yeri olan bir düşünürün, “... İslam ve Terakki namında Rusça yazdığı risalesinde, din-i islamın terakkiye fünuna mani olmadığını ayet kerimeler ile isbat etmiştir”[1] yaklaşımlarına rağmen, karşımızda bir yandan, karşı çıkılan öte yandan, ulaşılmak istenen Batı modernleşmesinin Müslüman toplumlarda gerçekleşmemesi önemli bir araştırma sorusudur.

https://guneydoguasyacalismalari.com/musluman-dunyasinda-yeniden-dirilisci-olgusuna-dair-on-the-phenomenon-of-revivalism-in-the-muslim-world/

---

[1] “İslam aleminde yeni Cereyan”. (1913). İslam Dünyası, 6 Rebiul Ahir 1331, Cumartesi, Aded 1, s. 15

Trump kararları ve küresel ticaret savaşlarının ayak sesleri / Trump decisions and the footsteps of global trade wars

Mehmet Özay                                                                                                                             03.06.2025

ABD yönetiminin, Meksika, Kanada ve Çin’i hedef alan ve 4 Mart’tan itibaren uygulamaya konulan gümrük vergisi uygulamasına, ilgili ülkeler tepki vermekte gecikmedi.

Trump’ın, Meksika ve Kanada’ya tanıdığı bir aylık uzatma süresinin dolmasının ardından, her iki ülkeye yönelik yüzde 25’lik gümrük vergisi uygulamasının başladı.

Bunun yanı sıra, Çin’e yönelik olarak açıklanan yüzde 10’luk gümrük vergisi artırımı, yüzde 20’ye çıkartılarak aynı gün yürürlüğe girdi.

Anlaşma yok

ABD’nin en büyük iki ticaret ortağı Meksika ve Kanada’yı hedef alan gümrük vergisi artırımı öyle anlaşılıyor ki, verilen bir aylık dondurma kararına rağmen, taraflar arası görüşmelerde olumlu bir gelişme yaşanmadığını ortaya koyuyor.

Öte yandan, Çin’e yönelik gümrük vergisine yönelik yüzde 10 artırımın ardından, bir yüzde 10 daha eklenerek, yüzde 20’ye çıkartılması ABD-Çin ticaret ilişkilerinde de olumlu anlamda yol kat edilemediğine işaret ediyor.

Bununla birlikte, Çin’li yöneticiler Trump yönetimiyle görüşme imkânları aradıkları ancak, karşılıklı tariflerin artırımı nedeniyle uygun bir ortamın oluşmadığı görüşünü dile getiriyorlar.

Oysa, her iki durumda da, başkan Donald Trump önceki açıklamalarında, ilgili ülke yetkilileriyle görüşmelere referans yapmak suretiyle ikili ticaret ilişkilerinin yeniden yapılandırılabileceğine vurgu yapıyordu.

NAFTA işlevsiz

4 Mart kararının ABD’nin Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlaşması’na (North American Free Trade Agreement- NAFTA) taraf olan ülkeler arasında, toplam bir trilyon dolara yaklaşan dış ticaret hacmin gelişmelerden etkileneceği anlamına geliyor.

Burada hemen şunu söylemekte yarar var ki, ABD’de Trump yönetimi, fiili olarak NAFTA’yı rafa kaldırmış durumda.

ABD’nin aldığı gümrük vergisi artırımının uygulanmaya başlanması karşısında Kanada devleti ABD’den ithâl edilen ve 30 milyar dolar’a tekabül eden, belirli ürünlere yüzde 25’lik gümrük vergisi artırımı getirdiğini açıkladı.

Kanada’nın karşı yaptırım kararı bununla da sınırlı değil.

Trump’ın geçtiğimiz ay ilân ettiği bir aylık dondurma kararına benzer şekilde Kanada yönetimi önümüzdeki 21 gün içinde, ABD’nin bu tarif kararından vazgeçmemesi halinde, ilâve 125 milyar dolarlık ithâlata da, benzer bir gümrük vergisi uygulaması yapılacağı belirtiliyor.

Tüm bunlar olurken, Asya-Pasifik bölgesinde borsaların 4 Mart açılışlarında önemli düşüşün yaşanması, Washington’da alınan kararın doğrudan yansıması olduğuna kuşku yok.

Pekin’de ise, yetkililer, Trump’ın aldığı kararın Dünya Ticaret Örgütü (World Trade Organization-WTO) uygulamalarına muhalif olduğuna vurgu yapıyor.

Kafa karışıklığı

Öte yandan, gümrük tariflerine yönelik ABD yönetiminin politika çıkışı ile, bu politikadan neyin hedeflendiği konusu arasında kafa karışıklığı devam ediyor.

Öyle ki, Trump yönetimi tıpkı Şubat ayında özellikle, Meksiya ve Kanada’yı hedef alan söylemlerinde sınır güvenliği, uyuşturucu ve kaçak göçmen gibi unsurları öne çıkarmıştı.

Bu söylem karşısında, örneğin, Pekin yönetimi, dünyana uyuşturucu politikaları konusunda dünyada en ağır yaptırımları uygulayan ülkelerden biri olduğuna işaret ederek, Trump yönetiminin bu iddiasını yalanlıyor.

Bugün, Meksika, Kanada ve Çin’i hedef alan yeni gümrük tarifi uygulamasında da, aynı söylem devam ediyor.

Sıradan insanların, geçim ve yaşam koşullarını doğrudan etkileyeceği konusunda ortak bir görüşün oluştuğu bir ortamda, ilgili ülkeleri “cezalandırmayı” amaçlayan tüm bu gümrük vergisi artışlarından, hedefin iç güvenlik olgusu olması, ABD yetkililerince açıklanmaya muhtaç bir durum arz ediyor.

Uyuşturucu bahane mi?

Bu kafa karışıklığının en önemli bölümü Trump’ın söylemlerinde kendini ortaya koyuyor.

Bir yandan, uyuşturucu trafiğine dikkat çekerken öte yandan, yüksek gümrük vergileri sayesinde ABD’de üretim artışının ve Amerikan halkının refahının sağlanacağı konusunda heyecanlı görüşler paylaşıyor. 

Ekonomi değerleri üzerinden değerlendirildiğinde de, ABD’de başkan ve kabinesi bir kenara, ekonomi uzmanları uygulamaya konulan gümrük vergisi politikasının ters tepeceği konusunda neredeyse aynı görüşte buluşuyorlar.

Bunlar arasında, “efsanevi yatırımcı” sıfatıyla anılan Warren Buffett’in açıklaması bugünlerde gündemde...

Buffeet, Trump’ın ekonomi politikasını olumsuzlarken, bu uygulamanın ABD’de fiyatlara vergi olarak yansıyacağı bir başka deyişle, fiyatların artışına neden olacağı görüşünde.

Trump yönetimi, “yeniden Amerika’yı büyük yapma” söylemi ve politikasında karar süreçlerinin bu üç ülke sınırlı olmayacağı konusunda da bazı ipuçları veriyor.

Yeni hedefler!

Bu noktada, önümüzdeki süreçte, yeni ülkeler ve yeni yaptırımların kapıda olduğuna kuşku yok.

Trump’ın açıkmaları dikkate alınacak olursa, önümüzdeki Nisan ayında hedefe alınacak bazı yeni ülkeler ve yaptırım kararlarıyla karşılaşma olasılığı yüksek gözüküyor.

20 Ocak’ta başkanlık koltuğuna oturan Trump’ın, bugüne kadar ortaya koyduğu performansa bakıldığında, ikili ilişkiler ve uluslararası politika konusunda ortaya koyduğu eylem plânında iyi hesap edilmişlik unsuru dikkat çekiyor.

Trump yönetimi, ilgili konularda ilgili ülkeleri doğrudan tahrik edici söylemlere girmek yerine, tedrici olarak politikalarını uygulamayı seçiyor.

Bu politika bir anlamda, Trump ve kabinesinin hem, iç kamuoyuna hem de, küresel kamuoyuna ilgili taraflara, ülkeler zaman tanıdığı ve sorunlu alanlarda anlaşma çabası sergilediği yönünde bir izlenim oluşmasına neden oluyor.

ABD’nin, bu yeni politika kararına karşılık ilgili ülkelerden anında karşılık gelmesi, önümüzdeki dönemde önemli bir sürecin yaşanacağının göstergesidir.

https://guneydoguasyacalismalari.com/trump-kararlari-ve-kuresel-ticaret-savaslarinin-ayak-sesleri-trump-decisions-and-the-footsteps-of-global-trade-wars/

 

Trump ve Zelenskyy görüşmesi sonrasında AB alternatif arayışında: ‘tarihi dönüm noktası’ / EU seeks alternative after Trump-Zelenskiy meeting: ‘historic turning point’

Mehmet Özay                                                                                                                            03.03.2025

Geçen Cuma günü Washington’da, Trump ve yardımcısı Vance’ın, Zelenksyy’i basının önünde, ‘sözlü ve beden dilleriyle kuşatmalarının’ yaşananların yansımaları sürüyor.

Washington’dan, apar topar ayrılan ve Cumartesi günü Londra’ya geçen Ukrayna devlet başkanı Volodymyr Zelenskyy’e, Avrupa Birliği’den verilen büyük destek, ABD ve AB arasında gayet önemli bir siyasal paradigma farklılaşmasının olduğunu ortaya koyuyor.

Bu farklılaşma, ABD yönetimi ile Avrupa Birliği arasında olduğu aşikâr.

Bununla birlikte, bu farklılaşmanın yeni olmadığı, ABD başkanı Donald Trump’ın, 2016-2020 ilk başkanlık sürecinde başladığı ve geçen ve özellikle de, Cuma günü yaşananların ardından, bugün çok daha belirgin bir şekilde gün yüzüne çıktığına kuşku yok.

Dönüm noktası

Bu yöndeki gelişmeyi en iyi izah eden yaklaşım ise, İngiltere başbakanı Keir Starmer’in “... Bugün, tarihi bir ayrım noktasındayız” cümlesidir.

Starmer’in bu yol ayrımı söylemini, iki şekilde değerlendirmek mümkün.

İlki, Batı bloğu içinde yer alan iki önemli aktör yani, ABD ve Avrupa Birliği arasında, Ukrayna işgali karşısındaki yaklaşımları bağlamında, önemli bir siyasal farklılaşmanın yaşanmakta olmasıdır.

Bu yazının konusu olmamakla birlikte, hatırlatmakta yarar var ki, ABD-AB siyasal bakış açılarının farklılaşmasının, Ukrayna’da olan bitenle sınırlı değildir.

Tam da bu durum, yani Ukrayna dışında, çeşitli bölgesel ve küresel gelişmeler karşısında Washington ve Brüksel ayrışmasının, 2016’dan başlayan süreçle değerlendirmekte fayda var.

İkincisi ise, Rusya’nın, 2. Dünya Savaşı’ndan bu yana, Avrupa sınırları içerisinde en büyük işgal girişimini gerçekleştirmiş olması karşısında, AB bünyesinde ortaya çıkması beklenen yaklaşımdır.

Bu yaklaşım, öncelikle son dönemde, dağınık ve parçalı bir yapı arz eden AB’nin yeni bir siyasal paradigma tesisinde, acilen yeni bir birlik ruhuna duyduğu ihtiyaçta kendini ortaya koyuyor.

AB’de, yeni bir yaklaşımın siyasal temellerde belirlenip, bunun ekonomik ve de askeri boyutlarıyla gelişme göstermesi kaçınılmaz bir durum gibi gözüküyor.

Hatırlanacak olursa, sabık Almanya şansölyesi Olaf Scholz’un, Ukrayna’daki gelişmeler karşısında, ulusal askeri harcamaları önemli ölçüde artırma konusundaki açıklaması aslında, tam da yaşanması beklenen değişimin ipuçlarından birini oluşturuyordu.  

İngiliz başbakanı Starmer, gerektiğinde “kara ve hava gücümüzle Ukrayna’yı savunuruz” anlamına gelecek söylemini yabana atmamak gerekir.

Bu yaklaşım, -geçtiğimiz Cuma günü Trump’un, Zelenskyy’e “Biz savaş ortamından çekiliriz, ne haliniz varsa görürsünüz” sözünün ardından, Avrupa’nın, bir NATO üyesi olan ABD’den bağımsız olarak Ukrayna savunmasında yer alabileceğinin ilk ve ciddi ifadesi olarak kabul edilmelidir.

Bu açıklama, Avrupa Birliği’nde silahlanmanın önünü açacak önemli bir ifadedir.

Bir başka ifadeyle söylemek gerekirse, askeri savunma harcamalarının artırılması konusunda İngiliz başbakanı Starmer’in yaptığı açıklama, Avrupa’nın öncü ülkeleri arasında silahlanma konusunda ciddi bir bilincin oluştuğuna işaret ediyor.

Zirve

Pazar günü İngiltere’de yapılan ve Ukrayna devlet başkanı Zelenskyy’nin de katıldığı AB ülkeleri zirvesi son derece önemli bir gelişmedir.

Bu durum, Washington ile Brüksel arasında, üç yıldır Ukrayna’yı istila girişiminde bulunan Rusya’ya karşı ortaya çıkan, siyasal farklılaşmanın zirve noktasını oluşturuyor.

Bununla birlikte, hem Zelenskyy’den hem de özellikle, İngiltere başbakanı Starmer’den gelen açıklamalar ABD ile iplerin tam anlamıyla kopartılmadığını da ortaya koyuyor.

Bu yaklaşımın bilinçi olarak yapıldığını düşünüyorum.

ABD’ye davet

Nihayetinde, diplomatik tavır ve dilde büyük hata yapan Washington yönetimine karşı, aynı ve benzer dili kullanmaktan AB yetkililerinin kaçınması bilinçli bir tercih.

Böylece, ABD’yi Avrupa sathında olan bitenden saf dışı bırakmayı değil aksine, ABD yönetimini olan biten karşısında sorumlu davranmaya davet eden bir yaklaşım olarak değerlendirmek gerekir.

Bu yaklaşım, Pazar günkü zirvede, Avrupa liderlerinden anlaşıldığına göre, kaleme alınacak Ukrayna barış plânının akabinde Washington’a sunulması görüşünde ortaya çıkıyor.

Benzer şekilde, toplantıda Zelenskyy’nin “ABD medeni dünyanın lideri’dir ve Putin’e yardım etmeyecektir” bağlamındaki yaklaşımı, yine Trump yönetimini masaya çekme yönünde atılmış bir açıklamaydı.

AB liderlerinden ve Zelenskyy’den bu yaklaşımlarında gizli/açık ortaya konulan, kaleme alınacak barış anlaşmasının, Ukrayna toprak bütünlüğüne halel getirmeyecek şekilde olacağı vurgusu önemlidir.

Bu durum, Trump yönetiminin, bu gelişmelerin çok öncesinde, süreçte belirleyici olmasını arzu ettiğine kuşku olmayacak şekilde dile getirdiği, “... Ukrayna, Rusya’nın işgal ettiği topraklardan ümidini kessin” türündeki açıklamasıyla taban tabana zıd olduğu ortada.

Diktatör!

Küresel politika yapıcılık girişimlerinde Trump’ın ‘öteki’ liderleri veya ülkeleri hedef alırken kullandığı kavramları dikkatle incelemek gerekiyor.

Trump’ın, diplomatik nezaket ile rakibini önce ABD ve ardından, küresel kamuoyu önünde mahkum etmeyi hedefleyen bu açıkmalarına Ukrayna sorununda da tanık olundu ve olunmaya devam ediliyor.

Trump’ın, Zelenskyy’i “diktatörlükle” suçlayan açıklaması, Ukrayna’nın savaşa sokulmasında  ‘birincil aktörün’ Zelenskyy’nin olduğunu gizli/açık ortaya koyuyordu.

ABD-Rusya tarafları arasında Suudi Arabistan’da gerçekleştirilen toplantı öncesinde Trump tarafından gündeme getirilen bu ‘karalayıcı’ ifadeler, yapılan görüşmelerde ele alınan konuların başında -öyle anlaşılıyor ki, Rusya’ya işgal topraklarının hediye edilmesine bir meşruiyet sağlamayı hedefliyordu.

Trump, aynı yaklaşımı geçen Cuma günkü basın önünde de tekrarlamak suretiyle, Ukrayna’yı küresel kamuoyu önünde mahkum etmeye devam etti.

Geçtiğimiz Cuma günü başkan Trump ve yardımcısı Vance tarafından basın önünde yapılan toplantıda ‘abluka’ya alınan ve beden dili ve sözlü ifadelerle aşağılanmaya çalışılan Ukrayna devlet başkanı Zelenskyy’nin, Pazar günü başta İngiltere olmak üzere Avrupa Birliği’nin önemli organları ve liderleri tarafından desteklenmesini iyi değerlendirmek gerekiyor.

Trump’ın, Ukrayna topraklarında süren savaşı sona erdirme konusundaki yapıcı yaklaşımının bugün geldiği nokta, sorunun Ukrayna ile sınırlı olmayan boyutlarının ortaya çıktığını gösteriyor

Öyle ki, ABD yönetimi, Rusya ile -şimdilik kapalı kapılar ardında gerçekleştirilmekte olduğuanlaşılan- ve içinde ağırlıklı olarak ekonomi temelli ilişkilerin olduğu ikili ilişkiler karşısında, Ukrayna’yı kurban verme arzusunda.

Bununla birlikte, AB’den gelen tepkiler, Ukrayna sorununun kısa sürede bir anlaşmayla bitmek yerine, farklı alanlara evrilebileceğini ortaya koyuyor.

https://guneydoguasyacalismalari.com/trump-ve-zelenskyy-gorusmesi-sonrasinda-ab-alternatif-arayisinda-tarihi-donum-noktasi-eu-seeks-alternative-after-trump-zelenskiy-meeting-historic-turning-point/

Trump ve Ukrayna’yı küçümsemek / Trump and Underestimating Ukraine

Mehmet Özay                                                                                                                            02.03.2025

Trump’un sahip olduğu özgüven duygusunu, kendini yüceltilmişlikle özdeşleştirme yaklaşımı, bir ulus-devletin başkanını, ‘şamar oğlanı’ muamelesine tabi tutacak kadar ileri gitmiş durumda.

Trump-Zelenskyy buluşmasının, basın ve dolayısıyla kamuoyu önünde yapılmış olması ne anlam ifade ediyor?

İyi niyet

Halen savaş halinde olan bir ülkenin devlet başkanının konuk olduğu bir ülkede, basın üzerinden kamuoyu önüne bilinçli olarak çıkartılması, ortada iyi niyet yerine başka niyetlerin olduğunu ortaya koyuyor.

Cuma akşamı Capitol Hill’de yaşanan sürece konu olan kişinin, Ukrayna devlet başkanı Zelenskyy’nin olması akıllara, bir başka devlet başkanı veya başbakanın olabileceğine dair de bir örnek teşkil ediyor.

Evet düne kadar, Trump, İsrail başbakanı Netenyanu, Japonya başbakanı Ishiba , Hindistan başbakanı Modi’yi Beyaz Saray’da ağırladı.

Ancak, Ukrayna devlet başkanı Trump, Zelenskyy’i ABD kamuoyu önüne çıkartmak ve başkan yardımcısı JD Vance ile birlikte bir tür abluka altına alma çabası gayet aşikârdı.

İki taraf arasındaki diyalogun tartışmaya ve bunun ötesinde, Trump ve yardımcı Vance tarafından diplomatik yaklaşımın çok ötesine geçerek neredeyse, Zelenskyy’e yönelik sözlü saldırıya dönüşmesini tüm dünya izlemiş oldu.

Güvenlik garantisi yoksa

Tartışmanın odağında, Zelenskyy’nin Rusya ile yapılacak barış anlaşmasında güvenlik garantisi istemesi savaşa maruz kalan her toplumun ve yönetimin doğal bir talebi olarak görülmeliydi.

Ancak, ABD tarafının bu garanti yerine, -ki, burada klasik bir Trump diplomasisi kendini ortaya koyduğunu söylemek gerekir-, barışı bir tür oldu bittiye getirme çabası kendini hissettiriyor.

Bu oldu bitti, öyle anlaşılıyor ki, Trump-Putin arasında yapılan bir dizi görüşmeler ele alınan hususlar ne ise onunla bağlantılı olsa gerek...

Halka şikayet!

İlginçtir, Trump’ın, Zelenskyy’i Amerikan halkına şikâyet dikkatlerden kaçmadı.

Diğer tüm hususlar bir yana, Amerikan halkının Ukrayna’da olup bitenden, ne kadar haberi olup olmadığı tartışmaya açıktır.

Tıpkı, geçmişte -diğerleri bir yana- örneğin, 1990’larda Bosna’da, örneğin, 1980’lerde Polanya’da, örneğin 1950’lerde Çekoslavakya’da yaşanan süreçlerde, ABD hükümetinin tavrı ile halkının yaklaşımlarında olduğu gibi.

Bir vecheden, Amerikan halkının, yaşanan sorunun herhangi bir yanında bulunmadığı ileri sürülebilir.

Ancak Trump’ın yaklaşımında, Ukrayna halkının topraklarının işgali karşısında verdiği mücadelede sanki, bugüne kadar -şayet bir başarıdan bahsedilebilecekse- bunun, Amerikan halkı sayesinde olduğu yönlü ima dikkat çekiyordu.

Bu durum, tam anlamıyla abesle iştigaldir.

ABD-NATO

Bir diğer husus, Trump’ın kendi kendisiyle çelişen yaklaşımıdır.

Biden döneminde, Batı Avrupa ülkeleriyle birlikte yapılan askeri desteğin, Ukrayna yönetimine ve de halkına bir bağış olarak ortaya konmadığını Trump’ın iyi bilmesi gerekir(di).

Aslında, Zelenskyy’i -kanımca- tam da, bu hususa dikkat çekerek, ABD yönetiminin sergilediği ikircikli tutumunu ve Ukrayna yönetimini, çoktan başladığı anlaşılan barış sürecinde ikinci plâna atma yaklaşımı karşısında, “... olan bitenin, yakın gelecekte ABD tarafından da hissedileceği” yönündeki söyleminin ardında, bunu görmek mümkün.

Buna ilâve olarak, Zelenskyy’nin bu ifadesine Trump’ın gayet kızdığı çok barizdi...

Trump’ın, “Sen kendi işine bak, bizim ne hissedeceğimiz sana kalmamış” yaklaşımıyla karşılık  verirken, Zelenskyy  bununla ne demek istediğini iyi yorumlamak gerekir.

Burada en başa dönüp Ukranya meselesinin, salt Rusya ve Ukrayna arasında bir gerilim ve çatışma olmadığını hatırlamak gerekiyor.

Aksine, sorunun odağında, NATO karşısında kendini tehdit altında hisseden Rusya’nın, gayet klasik bir düşünceyle, kendine güvenlik bölgesi oluşturma isteği bulunuyordu.

Zelenskyy, gizli/açık tam da bu olguya dikkat çekerek, Rusya’nın sadece Avrupa için değil, ABD için de bir tehdit oluşturma potansiyelinde olduğuna vurgu yapıyordu...

Bunun sağlaması yaşanan üç yıllık dönemde kendini ortaya koyuyordu.

Öyle ki, Rusya’nın Ukrayna işgalinin başından itibaren, tüm Avrupa ülkelerinin duydukları ortak kaygı, sanki güncellenmiş bir Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği yayılmacılığına maruz kalmakta olduklarıydı.

Bu nedenledir ki, Ukrayna’yı NATO koruması altına almak ve hatta, Ukrayna’yı NATO üyeliğine kabul etme süreci gündemde önemli yer işgal etmişti.

Böylesi bir askeri korumanın olmaması halinde, işgalin özellikle, her an için kuzey’deki küçük ulus-devletlerin kapısını çalabileceği endişesi yatıyordu.

Tekrar olmak üzere, savaş ortamında bulunan bir ülkenin devlet başkanının psikolojisi, düşünce yapısı vb. bireysel unsurları göz ardı eden ve bu anlamda, ‘öteki’ni küçültücü, alçaltıcı bir eylemin ortaya konduğunu ima eden Cuma akşamı yaşananların temelde, Trump ve kabinesinin, diğer ülkelerle ilişkilerinde nasıl bir diplomatik yaklaşım sergilemek istediğinin de bir tür örneğini veriyor.

https://guneydoguasyacalismalari.com/trump-ve-ukraynayi-kucumsemek-trump-and-underestimating-ukraine/