Mehmet Özay 30.09.2017
30 Eylül 1965 tarihinde gerçekleşen darbe girişimi, Endonezya modern
tarihinin en önemli dönemeçlerinden biridir. Altı generalin öldürülmesine
rağmen akamete uğratılan ‘darbecilerin’ dönemin en önemli siyasi hareketi olan
Endonezya Komüsit Partisi’yle bağlantıları ile gündeme gelir. Bu sürecin öne
çıkan başlıkları devlet başkanı Sukarno’nun görevden alınması, komünist partisi
mensubu olduğu belirtilen ve sayıları yüzbinler ile milyonla ifade edilen
kişinin ‘pasifize’ edilmesi, ‘darbeyi önleyen’ Suharto’nun karşı darbe
sonrasında devlet başkanlığı koltuğuna oturarak otuz iki yıl boyunca ülkeyi
yönetmesidir.
Arka plânda ise, dönemin Asya-Pasifik bölgesindeki jeo-politik durum,
Adalar ülkesinde bağımsızlık öncesinde başlayan ve sonrasında farklı
yönelimleriyle devam eden ideolojik mücadele olduğu görülür. Bununla birlikte,
ülke modern tarihindeki bu en önemli gelişmenin bugüne kadar tüm yönleriyle bırakın
çözülmesini, hakkında geniş çaplı araştırma ve soruşturmanın yapılamadığı bir
döneme işaret eder. Sosyolojik anlamda ise, yaşanan ‘darbe’ sürecinde, ‘halim-selim
Malay ırkına’ mensup Endonezya toplumunun, bazı raporlarda dikkat çekildiği üzere
20. yüzyılın ‘kitlesel kıyımı’yla anılan önde gelen şiddet hadiselerinden birine
konu olması, yaşanan toplumsal travmaların hangi boyuta ulaşabileceğini ortaya
koyması açısından dikkat çekicidir.
Jeo-politik bağlamıyla da, klasik ifadesiyle batıda ‘Fas’tan başlatılan
İslam coğrafyasının en azından son seksen yıllık süreçte maruz kaldığı
toplumsal ve siyasal çalkantıların, en çok ‘Müslüman’ nüfusu barındıran doğudaki
bu ülkesini de ‘es’ geçmemesiyle önem taşır. Bu bağlamda, daha bağımsızlık öncesinde
sömürgecilik karşıtı toplumsal ve siyasal hareketlerin güçlü damarlarından biri
olan İslamcı siyaset içinde yer alan toplumsal grupların, söz konusu bu darbe sürecinde
nerede durdukları ise ayrı bir çalışma konusu.
Darbeye sebebiyet veren grubun dönemin komünist partisi ve bu partiye
destek çıkan dönemin devlet başkanı Sukarno olduğu iddiaları karşısında bu girişimi
önleyen, yine ordu içerisinde yer alan Suharto liderliğindeki askerlerdir.
Dönemin devlet başkanı -ki bir başka ifadeyle 1945 yılındaki bağımsızlık ilânını
gerçekleştiren kurucu baba Ahmed Sukarno’nun görevden el çektirilmesi ve ardından
görevine son verilmesine karşılık ‘işlemiş’ olduğu bu suçtan ötürü yargılanmaması
da bir başka husustur. Öte yandan, darbeyi önleyen veya bir başka ifadeyle
karşı darbe gerçekleştiren Suharto’nun bir süre sonra devlet başkanlığına
seçilmesi ile Endonezya yeni bir döneme adım adım atmış oldu.
1945-1965 yılları arasında yirmi yıl boyunca ülkeyi yöneten Sukarno iktidarı
döneminde, siyaset terminolojisinin içerdiği tüm akımları bünyesinde barındıran
bir siyasi anlaşılı hayata geçirse de, belki de bu dönemi tanımlayacak en iyi
sözcük istikrarsızlığın süreklilik kazanmasıdır. Sukarno, 1920’li yıllardan
itibaren içinde yer aldığı milliyetçi hareketin ulaştığı bağımsızlık sonrasında,
geniş toprakları içinde barındıran ülkede toplumsal ve ekonomik refaha kapı aralayacak
tedrici bir iyileşmeyi değil, sürekli hükümet değişiklikleriyle siyasette bir
tür istikrarsızlık kültürünün yeşermesine neden oldu.
Suharto’nun 1965 yılı 1 Ekim’inde fiili ve 1968 yılında ise resmen devlet
başkanlığı koltuğuna oturmasıyla 1998 yılı Mayıs ayına kadar sürecek iktidarının
ülkeye neler getirip neler kaybettirdiği üzerine de bugüne kadar popüler ve akademik
bağlamlarda epeyce kalem oynatıldı. Muhalifleri tarafından kendisine ‘Güler
yüzlü diktatör” lakabıyla anılan Suharto’nun, mensubu olduğu siyasi parti ve
toplumsal kesimler tarafından ise ülkede ‘kalkınmanın babası’ unvanına layık görülmesi,
aslında otuz iki yıllık iktidarı dönemini de aşan çelişkilere gönderme yapmasıyla
üzerinde durulmayı hak eder. Burada, darbe sonrası Suharto iktidarına dair farklı
bir görüşü gündeme getirmeye çalışalım.
General Suharto’nun tipik bir Asya-Pasifik ülke lideri olarak kökenleri orduya
dayanan, gençlik ve gelişme yıllarını sömürgeci güçlere karşı mücadele ile
geçirmiş en azından ya ailesi veya bulunduğu toplumsal ve siyasal akımlar
bağlamında bu süreçle ilgili anlatılanları birinci elden dinleme imkânı bulmuş
bir nesilden geliyor. Öte yandan, Suharto’nun 1942-1945 yıllarında Japon işgali
döneminde Japon pasifik güçlerine mensup ordu yapılaşmasına bağlı birimlerde
eğitim görmesi ve Japon sosyalizasyonuna ve modernleşmesine yakinen tanık
olduğuna işaret eder. Suharto bu süreçte, muhtemelen sadece pasif bir Japon
takipçisi değil, bizzat bilinçli olarak Japon modernleşmesine dair okumalar ve
hatta Japon subay ve bürokrasisiyle görüşmeler yapmış olması da muhtemeldir.
Kaldı ki, Japonya-Endonezya siyasi ilişkilerinin gelişme gösterdiği yılların
Suhartolu yıllara denk gelmesini de burada not düşmek gerekir.
Suharto’nun bu ‘Japon bağlantısı’ndan hareketle 32 yıllık iktidarında
‘diktatör’ lakabının yanı sıra, ‘kalkınmanın babası’ unvanını hak edecek bir
ekonomik istikrar sürecini hayata geçirmesinin arka plânında neler olabileceği
sorulabilir. Bu noktada, ‘Asya özgürleşmesini’ küresel bir politika haline
getirip, bunu sömürge güçlerine karşı açtıkları savaşla pratiğe geçiren
Japonya’nın bir ordu-milliyetçilik-otoriteryenizm üçlemesinin Suharto’ya bir
‘ilham’ kaynağı olabileceğine dair referanslar bulmak zor değil. Asya-Pasifik
bölgesinde uzun dönem hüküm süren sömürge güçleri yani,
İngiltere-Fransa-Hollanda ve kısmen ABD’nin bölgeden çekilmelerinin ardından
bıraktıkları siyasi ve bürokratik yapılar, sömürge dönemi siyasal ve idari
mekanizmasının bir devamı olarak kurgulanmıştır. Endonezya’da Suhartolu
yılların 350 yıl hakim olmuş Hollanda’nın mı yoksa 3.5 yıl hüküm süren
Japonya’nın tesiri olduğu sorusu bu anlamda ilginç bir sorudur.
1850’li yıllardan itibaren, ‘Batılılaşma’ ve ‘modernleşme’ evrelerini kabullenen
Japonya endüstrileşmesi, doğal kaynaklara erişimi ve savaş mekanizasyonunu
geliştirmesiyle kendine Asya’nın büyük abisi rolünü biçerek, Asya-Pasifik
bölgesinde bağımsızlaştırıcı bir işleve soyundu. Bu süreçte hiç kuşku yok ki,
Japon siyasi eliti sömürgeci güçlerin varlıklarının salt küresel ticaret sistemine
dayalı bir yapı olmadığını, bunun daha geniş ve güçlü bir ekonomi ile askeri
güce dayandığını tarih okumalarının yanı sıra, bölgedeki sömürge
yönetimlerinin, en azından yine 1850’li yıllardan itibarenki yapılaşmalarından
öğrenmiş olmalılar. Japonya zamanla edindiği askeri gücünü, bir Avrupalı ulus
kabul edilen Rusya ile 1904 yılında yapılan savaşta ilk kez ciddi anlamda
sınamış oldu. Bu nedenle, ‘Endonezya milliyetçiliği’nin öncü hareketlerinin Hollanda
sömürgeciliği karşısında Japon ‘başarısından’ ilham almalarına şaşırmamak gerekir.
Ve Japonların bu başarısı dönemin Malayca yayın yapan basın organlarında -diğer
bazı örnekleriyle birlikte- sıklıkla dile getirilen bir olguydu.
Japon militerleşmesinin en bariz örneği kuşkusuz ki, 1942 yılından itibaren
Malay topraklarına ayak basmasıyla birlikte kendini ortaya koydu. O dönem sömürge
karşıtı silahlı oluşumlar içinde yer alan Suharto’nun bizzat eğitim aldığı bu
Japon ordusu, onun iktidarı döneminde başlı başına bir referans noktası olmalıdır.
Suharto, üniformasını çıkartıp bir sivil siyasetçiye dönüşse de, ülke
yönetiminde merkezden çevreye kadar tüm noktalarda ordu mensupları
bakanlıklardan, genel müdürlüklere, belediye başkanlıklarından köy yönetimine
kadar ülkenin her noktasında var olmaya devam ettiler. Bu anlamda, Endonezya
ordusunu, tıpkı ‘kurtarıcı’ sıfatına sahip diğer Asya ordularından bir farkı olmadığı
ve ülkenin kaderinde belirleyicilikten geri durmadığı görülür.
Ordunun ülke yönetimini bir ağ gibi sardığı ve küçüğünden büyüğüne neredeyse
tüm politikalarda belirleyici makamında olması karşısında, bürokraside yer alan
sivillerin ordu dışınıdaki çeşitli toplumsal ve siyasal yapıların temsilcileri
olduklarını düşünmek iyi niyetli bir yaklaşım olacaktır. Ancak Suharto iktidarında
ordunun işlevi/rolü ve geniş bürokrasi dünyasına nüfuzu dikkate alındığında
daha farklı bir olgu olarak karşımıza çıkar. Ki buna Endonezya siyasetinde ‘dwi
fungsi’ yani ‘iki işlev’ adı verilir. Endonezya ordusunun ülkeyi ‘dış
tehditlere’ karşı koruma işlevinin yanı sıra, iç politikada aktör olarak yer
alma gibi anayasal bir yeri de bulunuyor. Ordunun bu temel yapılaşmasının bugüne
kadar daha çok iç politikada belirleyicik ile öne çıktığı da bir başka gerçek.
Endonezya’nın 30 Eylül 1965 ve sonrasında yaşadıkları bugün her açıdan siyasal
ve toplumsal ilişkileri belirlemede önemli bir hadisedir. Bu dönemi tüm vecheleriyle
ele almanın, hem Endonezya hem İslam coğrafyasının farklı bölgelerinde olup bitenleri
anlamada oldukça işlevsel olduğuna kuşku yok.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder