18. yüzyılda İngiltere ile Hollanda
arasında süren hegemonya savaşı Açe İslam Sultanlığı’nı olumsuz yönde etkiledi.
İngilizler Açe bölgesinde pek fazla etkinlik gösteremeseler bile Açe’yi de
egemenlik sahaları içerisinde kabul etti. Hollanda’nın Güneydoğu Asya’daki
emelleri, Sumatra Adası’nı bütününe hakim olmayı içeriyordu. İngiltere ilk
başlarda buna karşı çıktı. Fakat Fransa’nın bölgede hakimiyet kurma isteği ve
girişimleri karşısında İngiltere, Hollanda’nın isteklerine razı oldu. Açe’nin
iki sömürgeci gücün hakkında karar verdiği ve piyon konumuna sokulduğu 17 Mart
1824 tarihinde imzalanan Londra Anlaşması ile İngiltere, Sumatra Adası’ndaki
tüm egemenlik haklarını Hollanda’ya devrederek buradaki faaliyetlerine sona
erdirdi. Hollandalılar da Hindistan ve Singapur’daki haklarından İngiltere
lehine vazgeçerek İngilizlerin kontrolündeki Sumatra’ya hakim olmaya
başladılar.[1]
Bu anlaşması’nın en önemli maddesi
olan, Açe devletinin sınırlarına müdahale etmeme ve Açe’nin bağımsızlığının
İngiltere’nin koruması altında olduğu şartı, 1871 yılında imzalanan anlaşma ile
hükümsüz kaldı. Bu tarihten sonra Hollanda’nın gözü sürekli Açe Devleti’nde
oldu.[2]
Ancak Endonezya Takımadaları’nın büyük bir bölümünü sömürgeleştiren
Hollandalıların Açe’yi ele geçirmeleri düşündüklerinden zor oldu. 1871
yılındaki anlaşma ile İngiltere, Hollanda’nın Gana’daki Altın Sahili (Gold
Coast)’ında bulunan Elmina limanı karşılığında Açe’nin bağımsızlığının teminatı
olma şartını ortadan kaldırdı. Bunun karşılığında da İngiltere, Hollanda’ya
Sumatra Adası’nda serbestçe hareket etme olanağı tanıdı.[3]
Bunun sonucu olarak İngilizler Afrika’da savaşa girişirken, Hollanda Sumatra
Adası’nda savaşı göze aldı. Baharat ticareti yolu üzerinde önemli bir geçiş
noktası olan Malaka Boğazı’nın girişinde bulunan Açe, Hollandalıların iştahını
kabartan bir bölgeydi. Bu nedenle Hollandalılar, 1870’li yıllardan itibaren,
savaşı da göze alacak şekilde, Açe’de egemenlik kurmaya çalıştılar.
Hollandalılar
26 Mart 1873 tarihinde Açe’ye saldırısıyla başlayan Açe Savaşı,[4]
Açe Darusselam Sultanlığı’nın tarihi rolünü tamamladığı 1903 yılına kadar kırk
yıl devam etti. Savaşın başlarında, Açe Sultanı’na ait birlikler ve daha sonra
da kasabalardaki askeri komutan hüviyetindeki Ulebalang’lar geri çekilmek
zorunda kaldı, Açe’deki direniş ulema tarafından yürütülmeye çalışıldı.
Ulemanın cihad çağrısı halk tarafından kabul gördü ve Açe güçleri dini liderler
komutasında Hollandalılara karşı gerilla savaşı verdi. Tarihinde gördüğü en
uzun süren savaş olan bu mücadelede Hollanda ağır kayıplar verdi.[5]
Açeli Müslümanların gerçekleştirdikleri direnişe karşı koyamayan Hollandalılar,
kendisini Müslüman olarak tanıtan ve Açe’de araştırmalar yapan Hollandalı “kültür casusu” Dr. Christian
Snouck Hurgronje’nin büyük yardımını gördüler.[6]
Açe’deki sömürge valisi Van Heutsz, dini liderlere karşı amansız bir mücadele
başlattı ve onlara karşı geleneksel veya seküler liderleri destekledi. Bu
süreçte, 1627 yılında buraya göç eden el-firus el-Bağdadi ailesinin[7]
kurduğu ve 2000’i aşkın el yazması kitapları ile bölgede önemli dini
merkezlerden biri olan Banda Açe’ye 40 kilometre
mesafedeki Selimium’da yaşayanlar da aktif bir şekilde bu savaşta yer aldılar.
Ulema arasında, bu mücadelenin ön saflarında yer alan bir başka isim ise Tengku
Cik Di Tiro (1836-91) oldu.[8]
Kimi
tarihçilere göre 1903 yılında Açe Darusselam Sultanlığı’nın son sultanı Davud
Şah’ın Hollandalılarca yakalanmasıyla sonuçlanarak 40 yıl sürdü. Ancak
aralarında Di Tiro ailesinin de bulunduğu bazı gruplar 10 yıl kadar daha
mücadelelerine devam ettiler. Bu nedenledir ki, bazı araştırmacılar, Açe
Darusselam Sultanlığı’nın tarih sahnesinden çekilişi, kalan son direnişçilerin
de ortadan kaldırıldığı 1913 yılı olarak kabul eder. Bu uzun süreli mücadeleye
rağmen, Hollandalıların Açe’nin her yerinde hakimiyet kurduklarını söylemek
güç. Açeliler mücadelelerini küçük gruplar halinde de olsa gerilla savaşı
şeklinde devam ettirmeleri Japonların bölgeyi kontrolleri altına aldığı 1943
yılına kadar sürmesi nedeniyle Açe Savaşı’nın 70 yıl gibi uzun bir sürece
yayıldığını söylemek mümkün.[9]
Söz konusu Açe Savaşı, Hollanda sömürge
tarihinin tanık olduğu en uzun savaş oldu. Bu savaşta Hollandalılar onbin kayıp
verirken, Açeliler aşağı yukarı yüzbin ferdini yitirdi. Hollandalılar başkent
Banda Açe’yi kontrolleri altında tutarken, Açeliler iç bölgelerde direniş
hareketlerine devam ettiler. Hollandalılar, Japon işgalinin gerçekleştiği 1943
yılına kadar bölgedeki varlıklarını fiili olarak sürdürdü.
19. yüzyılda Açe Sultanlığı çeşitli
kabile çatışmaları nedeniyle zayıf düştü. Bu bölünmüşlük, Hollandalıların
Açe’yi ele geçirmelerindeki faktörlerden birini oluşturur. Açe Sultanı Mahmud
Şah, sultanlığı içinde bulunduğu zor koşuldan kurtarmak amacıyla İngiltere,
Amerika, Osmanlı Devleti ve Fransa’dan yardım talebinde bulunmuşsa da herhangi
olumlu bir yanıt alamadı. Özellikle Osmanlı’nın bu dönemde içinde bulunduğu zor
koşullar İslam dünyasının öteki ucunda yer alan Açe Sultanlığı’na yardım
etmesini olanaksızlaştırdı. Denizden saldıran Hollandalılarla yapılan
savaşların nihai olarak sona erişi Japonya’nın II. Dünya Savaşı’nda bölgeyi ele
geçirmesine değin sürdü. Ancak Japonların Açe üzerinde pek fazla etkisi olmadı.
[1]Anthony Reid, “The Pre-modern Sultanate’s View of Its Place in the
World”, (Ed.) Anthony Reid, Verandah Of Violence
-The Background to the Aceh Problem-, Singapore University Press, 2006, s.
52; Henk Maier, We Are Playing Relatives
-A Survey of Malay Writing-, KITLV Press, Leiden, 2004, s. 206; Ismail
Hussein, Statements on Malay Language and
Literature, Pusat Teknologi Pendidikan, Universiti Kebangsaan Malaysia,
1989, s. 14; John Anderson, Acheen -And
The Ports On the North And East Costs of Sumatra-, Oxford University Press,
Kuala Lumpur, 1971, s. viii.
[2]C. J. Stolk, (Ed.), Peutjoet,
Çev.: Lea Morris, Published by the Vereniging Indische Nederlanders, The
Hague-Amsterdam (Uitgegeven door de Vereniging Indische Nederlanders
‘s-Gravenhage, Amsterdam
[3]Anthony Reid, “Colonal Transformation: A Bitter Legacy”, (s. 96-108),
(Ed.) Anthony Reid, Verandah Of Violence
-The Background to the Aceh Problem-, Singapore University
[4]Jan M. Pluvier, A Handbook and Chart of Southeast Asian History, Oxford University
Press, Kuala Lumpur, 1967, s. 29; Açe Savaşı’yla ilgili ayrıntılı bilgi için
bkz.: İsmail Sofyan, (ed.) Perang
Kolonial Belanda di Aceh -The Dutch Colonial War in Aceh-, The
Documentation and Information Center of Aceh, Banda Aceh, 1990.
[5]D. Robert McAmis, Malay Muslims -The History and Challenge of
Resurgent Islam In Southeast Asia-, Michigan: William B. Eerdmans
Publishing Company, Grand Rapids, 2003, s. 37.
[6]E. Lea Williams, Southeast Asia
-A History-, New York: Oxford
University Press, 1976, s. 134.
[7]El-firus el-Bağdadi ailesi, Dayah Tanoh Abee ve kütüphanesini konu alan
makale için bkz.: Mehmet Özay, “Güneydoğu Asya’nın Kültür ve Medeniyetine
Katkısı Bağlamında Açe’de Bir Osmanlı Tekkesi: Dayah Tanoh Abee”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Dergisi, Sayı 30 (2006/1), s. 191-213.
[8] Martinkus, s. 45.
[9]Paul Van Der Velde, P. J. Veth
(1814-1895) And the Dutch East Indies -A Lifelong Passion-, Çev.: Beverley
Jackson, KITLV Press, Leiden, 2006, s. 200; Eric Eugene Morris, Islam and Politics in Aceh, s. 54.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder