"Açe: Barış Kapısı" başlıklı eserimizde yer alan bu bölümde kısaca, Endonezya Cumhuriyeti'nin siyasal bağımsızlığına, bu süreçte Açe'nin ve Açelilerin oynadığı role değiniyoruz.
ENDONEZYA
BAĞIMSIZLIK MÜCADELESİNDE AÇE’NİN ROLÜ
500
yıllık bir geçmişe sahip olan Açe İslam Sultanlığı’nın 20. yüzyılın başlarında (1903)
tarihe karışması üzerine, Açe’de yeni dönem başladı. Bununla birlikte, Hollanda’nın
Açe’deki hakimiyeti bazı bölgelerle sınırlı oldu. Bu süreçte Açe’de halkın
öncüsü konumundaki ve 1939 yılında Davud Beureueh tarafından kurulan Açe
Alimler Birliği (PUSA-Persatuan Ulama
Seluruh Aceh) adlı kuruluşta biraraya gelen dini liderler, Hollanda
sömürgesine karşı mücadelelerini yer yer devam ettirdiler ve bağımsızlık
mücadelesinin öncüleri oldular. Bu çabalarını sadece Açe’nin bağımsızlığı için
değil, aynı zamanda, Endonezya Takımadaları’nda Hollanda sömürgeciliğine karşı verilen
bağımsızlık mücadelesine verdikleri destekle de gösterdiler. Japonların bölgeyi
terk etmelerinin ardından Hollanda yeniden Endonezya Takımadaları’nda hakimiyet
kurmayı plânlıyordu. 1945-49 yılları arasında, Takımadalar’da Hollanda’nın
giremediği ve tam anlamıyla bağımsız olan tek bölge Açe’ydi.
Açelilerin,
Cava’da sürdürülen Hollanda karşıtı milli mücadeleye gerek insan gerek mali
destek sağlanması konusunda da büyük katkısı oldu.[1]
Bu işbirliğinin çeşitli nedenleri vardır. Birincisi, Açe’nin de facto bağımsızlığı, verdikleri
mücadele ve sağladıkları maddi yardım Cava milliyetçilerine ilham ve güç
kaynağı oldu. Öte yandan, Hollandalıların Cava’da yeniden hakimiyet tesis
etmeleri, kısa vadede Açe’nin yeniden Hollandalılar eline geçmesine yol
açabilecekti. Açelilerin, Endonezya bağımsızlığı sürecinde oynadıkları bu rol
nedeniyledir ki, Cumhuriyet’in kurucu babaları, Açe’ye karşı minnet borçlarını
dönemin Açe yönetiminin toplumsal, ekonomi ve siyaset alanlarında özerklik taleplerini
dikkate alacaklarına söz verdiler. Bu süreçte Açeli liderleri, 17 Ağustos 1945
tarihinden ilân edilen Endonezya Cumhuriyeti’nin başkenti Cakarta’daki siyasi
gelişmelere karışmamayı ve gelişmeleri uzaktan izlemeyi tercih ettiler. Cakarta
yönetimi, 1945-49 yılları arasında Davud Beureueh, Açe’nin sivil ve askeri
valisi kabul etti.[2] BM’nin
de desteğiyle 1949 yılında Hollanda, Endonezya Cumhuriyeti adıyla kurulan yeni
devletin tam bağımsızlığını kabul etti. Bunun üzerine, siyasal anlamda güç
kazanan Cakarta yönetimi, Açelilere verdiği sözü yerine getirmedi. Cakarta’dan
gönderilen sivil yöneticilerle merkeziyetçi yaklaşıma başvurduklarını ve verdikleri
sözleri unuttuklarını açıkça ortaya koydular. Bu gelişme Açe’de büyük hayal
kırıklığına sebep oldu.
Bağımsızlık
Sonrası Açe’de Siyasal Gelişmeler
Bağımsızlığın ilân edilmesinin ardından Cava
yönetimi, Endonezya adalarındaki diğer halkları ‘Endonezyalı’ adı altında
birleştirme gayreti güderken, ekonomik ve siyasal anlamda da baskı rejimine
tabi tutmaya başladı. Ülkenin önemli siyasal partilerinden olan Endonezya
Milliyetçi Partisi’nin (PNI) başına geçen Sukarno bu yöndeki çalışmalarda
önemli rol oynadı. Seküler bir anlayışa sahip olan Cakarta yönetimi, Açe
üzerindeki kontrolünü Diyanet İşleri ve eğitim sistemi aracılığıyla sağlamaya
çalıştı.
1951 yılı başlarında çıkarılan bir kanunla eyalet
statüsünün kaldırılarak yeni kurulan Kuzey Sumatra Eyaleti’ne bağlanması kararı
üzerine Açeliler 1953 yılında, PUSA önderliğinde, merkezi hükümete isyan
hareketi başlattı. Açe halkının, Kuzey Sumatra Eyaleti’ne bağlanmayı
reddetmesinin nedeni, bu bölgede Batak adıyla bilinen ve ağırlıklı olarak
Hıristiyan dinine mensup halkla hiçbir ortak tarihi bağın bulunmaması yatar.[3]
Açe’nin güçlü ismi ve devrim öncülerinden olan Davud Beureueh, Cakarta Hükümeti’nin,
İçişleri Bakanı olması teklifini reddederek gelişmeleri izlemeye başladı.[4]
Beureueh, bu dönemde Cakarta siyasal yaşamında etkin rol alan Masyumi[5]
adlı siyasal İslamcı partiyle yakınlık kurdu. Masyumi’nin merkezi hükümetlerde
önemli roller alması nedeniyle, Açe’de herhangi bir şiddet hareketine girişilmedi.
1952 yılında, merkezi hükümetin Açe’ye verilen sözü tutmayacağı anlaşıldığında,
Açeli liderler Orta Cava’da başlayan Darul İslam Hareketi[6]
ile temasa geçtiler.[7]
1953 yılında Cakarta yönetiminin askeri birlikleri Açe’ye göndermesiyle, 19
Eylül 1953 tarihinde Beureueh ve Açe Alimler Konseyi (PUSA), bir İslam beldesi
olan Açe’de yeni cumhuriyetin ideolojisi olan beş ilkeden müteşekkil Panca Sila’yı tanımadıklarını ilân
ederek[8]
Açe halkının ve bölgedeki askeri birliklerin desteği ile İslam devleti ilân
ederek mücadeleyi kırsalda sürdürmeye başladı.[9]
Ordunun bölgedeki varlığı, bizzat ordu yetkililerinin 1956 yılında Açe
bağımsızlık yanlılarına görüşme çağrısında bulunmalarına kadar devam etti. Merkezi
hükümetle anlaşmalar 1957 yılında başladı. Bunun üzerine, 1959 yılında Açe’ye
Özel Bölge Statüsü (Daerah Istimewa)
verildi. 1961’de imzalanan anlaşma ile yürürlüğe girdi.[10]
Bu sayede Açe, din, yasa ve eğitim konusunda özerk bir yapıya kavuşmuş, Özel
Bölge Statüsü 1976’ya değin sürdü. Ancak Açe’ye verilen otonom yapı Açe’yi
Endonezya’ya bağlarken, Cakarta’daki siyasal gelişmelere paralel olarak Açe
üzerindeki baskılar da devam etti.
[1]Nazaruddin Sjamsuddin, The
Republican Revolt -A Study of The Acehnese Rebellion-, s. 1; C. Van Dijk, Rebellion Under The Banner of Islam -The
Darul Islam in Indonesia-, The Hague-Martinus Nijhoff, 1981, s. 286.
[2]Nazaruddin, a.g.e., s. 27.
[3] Martinkus, s. 55.
[4] A.g.e., s. 50.
[5]17 Ağustos 1945 tarihinde Endonezya
bağımsızlığı ilân edilmesinin ardından, sömürge döneminde yasaklanmış olan
siyasi parti kurulmasının önündeki temel engel aşılmış oldu. Yeni kurulan
cumhuriyet, siyasi partilerin kurulması ile halkın bağımsızlık konusundaki
kararlılığının devamının sağlanacağı düşüncesiyle siyasi partilerin açılmasına
olanak tanıdı. Bu bağlamda, kısa sürede pek çok siyasi partinin kurulduğu
görülür. Bu dönemde kurulan tek İslam partisi Masyumi’dir. Kökeni 1942 yılına
uzanan Masyumi (Consultative Council
of Indonesian Muslims), Endonezya bağımsızlığında önemli rolü olan İslami
renklere sahip
bir siyasi harekettir. Masyumi’nin
siyasal partiye dönüşmesi, 7 Kasım 1945 tarihinde Endonezya Müslüman Ümmet
Kongresi’nde kurulması kararlaştırıldı. Kongre’de alınan kararlar şöyledir:
a) Endonezya Müslüman Ümmet Partisi (Masjumi:
Majlis Syuro Muslimin Indonesia adında bir İslamcı partinin kurulması;
b) Masyumi, ülkedeki tek İslamcı siyasi partidir
ve Masyumi’den başka İslamcı parti kurulmayacaktır.
c) Masyumi, Endonezya Müslümanlarının siyaset
sahnesinde kaderinin belirlenmesinde rol oynayacaktır.
Partinin ilk genel başkanı 1949 ve 1958 yılları arasında Muhammed
Natsir oldu. Natsir’in amacı parti vasıtasıyla dava hareketinin devam
etmesidir. (Bkz.: Arif Hizbullah Sualman, Muhammad
Natsir (1908-1993): His Role in the Development of Islamic Da’wah in Indonesia,
International Islamic University Malaysia, 1995, s. 92-3-4; Muhammad Asyari, The Rise of the Masjumi Party in Indonesia
and The Role of the ‘Ulama’ in its Early Development (1945-1952), MA
Thesis, Institute of Islamic Studies McGill University Montreal, October, 1976,
s. 54; Harry J. Benda, The Crescent and
The Rising Sun -Indonesian Islam Under the Japanese Occupation 1942-1945,
W. Van Hoeve Ltd, The Hague and Bandung, 1958, s. 151-2)
[6]Darul İslam hareketi’nin kökeni,
Kartosowirjo’nun, Endonezya’da İslam devleti kurma iddiasını ilk olarak 14
Ağustos 1945 tarihinde gündeme getirmesine dayanır. Ancak, bağımsızlığın ilân
edildiği 17 Ağustos 1945’te Endonezya Cumhuriyeti’nin kurucu babaları ile görüş
birliğine vararak yeni yönetime destek verdi. Kartosowirjo, 1945 yılı Kasım
ayında kurulan Masyumi Partisi’de birinci sekreterlik görevini yürütmeye
başladı. Endonezya’daki iç siyasi gelişmeler sonucu, Kartosowirjo, 7 Ağustos
1949 tarihinde Batı Cava’da ‘Endonezya İslam Devleti’ni kurma hedefi ile
faaliyetlerine yeniden başladı. Söz konusu hareket, kısa sürede Orta Cava,
Güney Kalimantan (Borneo), Güney Sulawesi (Celebes) ve Açe’ye yayıldı. Hareket,
aynı zamanda, etkisini Güney Sulawesi’deki gelişmelerden etkilenerek Lesser
Sunda Adaları, Molukkas ve Halmahera’da da gösterdi. Ancak bu son üç merkezde
gerilla hareketi niteliğini kazanamadı. 1960’lı yılların başlarına kadar Endonezya
Ordusu bu hareketi kontrol altına almayı başaramadı. Batı Cava’da 1962,
Kalimantan’da 1963 ve Sulawesi’de ise 1965 yılında ordu gerilla hareketi
niteliğindeki Darul İslam hareketini bastırdı. Hareketin diğer bölgelerdeki
varlığı da kısa sürede varlığını yitirdi. (C. Van Dijk, Rebellion under the Banner of Islam -The Darul Islam in Indonesia-,
s. 1, 81; M. C. Ricklefs, A History of Modern Indonesia, s. 215;
Effendy, s. 35).
[7] Martinkus, s. 51.
[8] Ricklefs, s. 235; Nazaruddin
Sjamsuddin, “The Acehnese Rebellion of 1953: Some Outlines”, s. 62.
[9]Nazaruddin Sjamsuddin, “The Acehnese Rebellion of 1953: Some Outlines”,
Solidarity, Vol X, No. 6,
July-August, Manila, 1975, s. 62.
[10]C. Van Dijk, a.g.e., s. 2; Nazaruddin
Sjamsuddin, The Republican Revolt -A Study
of The Acehnese Rebellion-, s. 12; Martinkus, s. 53-55.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder