Açe Kampung Pande’de İslam kültür mirasına tehdit / Islamic heritage in Kampung Pande, Aceh under serious threat

Mehmet Özay                                                                                                                            04.03.2022

İslam tarih ve coğrafyasının önemli ancak, bazı kesimlerce göz ardı edilmiş ve edilmeye devam eden Malay Takımadaları veya Nusantara ya da geniş anlamıyla Malay coğrafyası adını verdiğimiz bölgenin, erken dönem kültürel varlıklarına sahip Kampung Pande’de yaklaşık son on yılda yaşanan bazı gelişmeler dikkat çekicidir.

Günümüzde Endonezya Cumhuriyeti’ne bağlı Açe Eyaleti başkentinde kadim yerleşim yerlerinden Kampung Pande’de çöp arıtma tesisinin inşası süreciyle gündeme gelen tarih ve kültür yıkımının resmi çevreler tarafından yapılması sadece Açeliler için değil, bütün bir Malay dünyası için üzüntü verici olduğunu söylemek gerekir.

Bugün Banda Açe belediye başkanı olan -eski Açe Bankası genel müdürü- Mawardi Usman, Kampung Pande’de çöp toplama ve arıtma tesisinin (Instalasi Pengolahan Air Limbah-IPAL) yapılmasında kararlı olduklarını açıklaması, bölge sakinlerinin yanı sıra, akademi ve ilgili sivil toplum kuruluşlarının tepkisini çekiyor.

Bölge halkı projeye karşı

10 Şubat 2022 tarihinde Kampung Pande’de yapılan bir toplantıda söz konusu gelişmeyle ilgili kamuoyu bilgilendirilirken, şehir yerel yönetimine de açık bir mesaj verildi. Köy muhtarı Fiscia Erjiansyah ile “Kampung Pande Tarihi Alanı Koruma Birliği başkanı” (Community Forum for the Rescue of Gampong Historical Sites Pande-FORMASIGAPA) Ahmad Nawawi yaptıkları açıklamalarda, bölgedeki tarihi varlıkları korunması amacıyla söz konusu IPAL projesine son verilmesi çağrısında bulundu.

Yapılan açıklamalarda, söz konusu projenin yüksek sesle dile getirilmeye başlandığı 2015 yılından bu yana, Banda Açe belediyesinden yetkililerin, bölgeye gelerek muhtarlıkla veya bölge sakinleriyle görüşmediğine vurgu yapıyorlar.

Öte yandan bu süreçte, bölgede çalışmalar sürerken, köy muhtarlığı tarafından 6 Eylül 2017 tarihinde Banda Açe belediye başkanlığı ile şehir belediye meclisine gönderilen 400/29/2017 sayılı yazı ile kültür varlıklarının bölgedeki varlığı açık bir şekilde dile getirilerek gerekli düzenlemelerin yapılması talep edildi.

Kampung Pande’de ki bu inşa faaliyeti Kültürel Varlıkların Korunması’yla (UU Nomor 11 Tahun 2010 Tentang Cagar Budaya) ilgili 2010 yılında kabul edilen 11 No’lu yasaya tezat teşkil etmektedir. Ayrıca, 2017 yılı Kasım ayında, dönemin Açe Valisi İrwandi Yusuf söz konusu projenin durdurularak başka bir bölgeye taşınmasını istemiştir.

Geçtiğimiz yıl yani 14 Mart 2021 tarihinde muhtarlık ve sivil toplum girişimiyle bölge halkıyla yapılan görüşmelerde imza kampanyası düzenlenmiş ve proje yürütücüsü Kamu Çalışmaları ve Emlak Bakanlığı’na bağlı Cipta Karya müdürlüğü’ne ve Banda Açe belediye başkanlığına gönderilen 001/GP-F/III/2021 sayılı mektupla projenin durdurulması talep edildi.

Bahse konu olan gelişmeyle ilgili daha önce de bir yazı kaleme almış ve gelişmelere dikkat çekmiştik. Söz konusu gelişme, 2015 yılından başlayarak Banda Açe belediye başkanlığınca alınan karar üzerine Kampung Pande sınırları içerisinde sahile en yakın noktada ve tarihi Açe limanı olarak kabul edilen bölgenin karşı noktasında, bir çöp toplama ve arıtma merkezi inşasıyla ilgilidir.

Niçin Pande?

Buranın çöp toplama ve arıtma merkezi olarak seçilmesinin bazı nedenleri olduğunu düşünmek mümkün. Bu noktada örneğin, 26 Aralık 2004 tarihinde deprem ve tsunaminin ardından, Kampung Pande’ye komşu Kampung Palanggahan çöp toplama merkezi olarak belirlenmiş olması ve aradan geçen süre zarfında arıtma merkezinin de, aynı bölgede inşası söz konusu olmuştur.

Tsunaminin ardından, başkentin çöp toplama istasyonlarının şehrin dışında bir yerden ziyade, sahile yakın bir noktada tercih edilmesinin o dönem için pratik ve pragmatik bir çözüm olarak gündeme geldiği düşünülebilir.

Bununla birlikte, söz konusu bu geçicilik düşüncesinin bu bölgede kalıcı bir çöp toplama merkezine dönüşmesi, bölgedeki tarihi ve kültürel varlıkların korunması açısından büyük bir tehdit içeriyor.

Bugüne kadar bölgede yüzey ve su altı arkeolojisi gibi çalışmalar yapılmamış olmakla birlikte, geniş bir alanı içine alan Kampung Pande’de çöp toplama alanı olarak düşünülen bölgenin dışında, köyün merkezi bölgesinde yer alan üç farklı noktadaki mezarlık ile sahile yakın bölgedeki eski bir yerleşim alanı bu bölgenin önemini yeterince ortaya koymaktadır.

Tıpkı Kampung Pande gibi tarihte önemli roller oynamış ve sürekli yerleşim yerleri olarak dikkat çeken Gampong Jawa, Gampung Palanggahan ve Mereuxa ile çevrili olan bu bölgede başta Banda Açe belediyesi, eyaletteki ilgili kurumlar, Endonezya merkezi yönetiminde kültür ve tarih konusunda çalışmalar yapan bakanlıklar ve müdürlükler ile İslam İşbirliği Teşkilatı’nın kültür ve tarihi varlıklarla ilgili birimlerinin bu bölgede yüzey ve deniz arkeolojisi çalışmaları gibi kapsamlı çalışmalar yapmaları gerekirken, bugün Kampung Pande var olan değerlerini kaybetmekle karşı karşıya.

Kampung Pande’nin önemi

Başkent Banda Açe sınırları içindeki Kampung Pande, buraya yaklaşık 30 km. mesafedeki Lamuri’den sonraki belki de Müslüman toplumun oluşmaya başladığı ilk yerleşim yerlerinden biri olarak biliniyor.

Belki de diyoruz, çünkü kapsamlı araştırmaların özellikle, yüzey ve deniz arkeolojisinin bölgenin neredeyse hiçbir bölgesinde yapılmamış olmasının getirdiği kesinliklerden uzak bir durum söz konusudur.

Bunun anlamı, Sumatra Adası’nın bir yandan, milâttan önce Çin-Hindistan ile öte yandan, İslam öncesi dönemde Arap, Farsi ve Hind kökenli denizci ve tüccarların Hint Okyanusu üzerindeki güzergâhlarının ve faaliyetlerinin ortasında yer alması, yerleşik toplum bir başka deyişle site şehir yapılarının varlığının, Ada’nın farklı bölgelerinde aynı dönemde veya yakın dönemlerde İslamlaşmaya imkân tanımış olduğu yönündedir.

Bu noktada, elde kayda değer yazılı kaynağın olmamasına rağmen, diğer bazı faktörler dikkate alındığında, bölgenin Hicri asrın ilk birkaç yüzyıllık bölümünde tedrici olarak Müslüman grupların özellikle, Sumatra Adası’nın bazı bölgelerine ulaştıklarını ortaya koymaktadır.

Söz konusu bu dini-toplumsal değişimin başat bir nitelik kazanmasının ise, verili bazı kaynaklardan hareketle, Hicri dört ve/ya beşinci yüzyıllarda gündeme geldiği anlaşılmaktadır. Yukarıda dikkat çektiğimiz Kampung Pande vakasını işte tam da, bu tarihsel süreçle birlikte değerlendirmek gerekmektedir. Bu noktada, şehrin ilk olarak milâdi 13. yüzyılın hemen başlarında bu bölgede kurulması uzun bir tarihsel birikimi ve bu süreçte ortaya çıkan yapıların önemine işaret ediyor.

Uluslararası destek ve koruma

Başkent Banda Açe ve etrafını çevreleyen Aceh Besar bölgesinde gayet önemli tarih ve kültür varlıklarının bulunduğu çok önceden beri bilinen bir gerçek. Özellikle tsunaminin ardından bölgede faaliyette bulunan bazı Avrupalı sivil toplum kuruluşları, akademisyenler ve araştırmacılar bu mekânlara yönelik araştırmalarını gerçekleştirirken, bunun sınırlı bir çabaya tekabül ediyordu.

Bununla birlikte, ne tsunamiden hemen sonra ne de ilerleyen yıllarda Türkiye’den veya bir başka halkının çoğunluğu Müslüman olan bir ülkenin yukarıda dikkat çekilen tarihsel ve kültürel değerlere yönelik çalışma yapmamış olması da gayet ilginç. Nihayetinde ortada, öncelikle Endonezya devleti olmak üzere ancak, bununla sınırlı olmayan ve geniş anlamda İslam kültür ve tarih varlıklarının gerçeğinin bugüne kadar dikkate alınması gerekirdi.

O dönemlerde gerek İslam İşbirliği Teşkilatı (OIC) bünyesindeki bazı alt kurumlar ve Türkiye’den bazı kurumlar nezdinde girişimlerde bulunulmasına ve bu konuda bazı raporlar paylaşılmanına rağmen, Açe’de ne Banda Açe ve Aceh Besar ne de bir başka bölgede söz konusu bu tarihi varlıkların korunmasına dair adım atılabildi.

Daha 2005 yılında, yani tsunaminin sadece aylar sonra bölgeden gelen taleplerin bugüne kadar dikkate alın/a/mamış olması gayet üzüntü vericidir. Örneğin, Kampung Pande’deli ancak, Açe’nin ve Endonezya’nın başkent Cakarta ve Bandung gibi farklı yerlerinde yaşayan akademisyen ve entellektüellerin bu bölgede klâsik bir cami külliyesi talebi maalesef değerlendirilemedi.

Oysa, hem İslam toplumunun bölgedeki ilk yerleşim yerlerinden biri olarak uzun bir tarihi geçmişe ev sahipliği yapan, hem de klasik dönem Açe Darüsselam Sultanlığı’na bağlı bir bölge olarak, başta altın ve gümüş işçiliği gibi zanaatkârlığın yeşerdiği ve geliştiği, bu anlamda üç farklı lokasyondaki sultanlık ailesi ve alimlerin mezarlarının bulunduğu mekânlarla söz konusu bu geçmişin izlerini somut bir şekilde taşıdığını ortaya koyan Kampung Pande’nin hak ettiği ilgiyi görmesi gerekirdi.

Tüm bu tarihsel gerçekliğinden hareketle, bugün Kampung Pande sınırları içerisinde uzunca bir süredir çöp toplama merkezinin varlığı ve sürecin bir çöp arıtma tesisi kurulmasına doğru evrilen sürecin bir an önce sona erdirilerek, bu tarihi ve kültürel varlıkları sadece bölge halkı için değil, geniş Malay dünyasınca tanınması, tanıtılması, gün yüzüne çıkartılması ve uluslararası korumaya layık bir şekilde ele alınması en büyük temennimizdir.