Mehmet Özay 20.05.2023
Bu hareket, bölgenin toplumsal ve siyasal dönüşümünde,
kendine özgü nitelikleriyle bir dönüm noktası hükmündedir. Bu nedenle,
hareketin kuruluşu olan 20 Mayıs 1908 tarihi, özellikle bağımsızlık sonrasında sıradan
bir anma gününün ötesinde, sahip olduğu derin bağlamıyla dikkat çeker.
20. yüzyıl başındaki bu hareket, dönemin Hollanda sömürgeciliğine karşı bir girişim kabul edilirken, aslında geniş bağlamı ile düşünüldüğünde en azından, 19. yüzyıl boyunca gündeme gelen sömürge karşıtı hareketlerin, 20. yüzyıl başındaki nasıl bir dönüşüme konu olduğunu da ortaya koymaktadır.
Bu noktada, 19. yüzyılın son çeyreğinde Kuzey Sumatra’da,
Açe topraklarındaki sömürge savaşı geleneksel anlamda Batı sömürgeciliğine
karşı verilen son geleneksel mücadele olarak dikkat çekerken, Budi Utomo,
(Nobel Endeavour) 20. yüzyılın ilk yıllarında aynı, Batı sömürgeciliğine karşı Batı
Java’da ilk modern çıkış anlamı taşıdığını ileri sürebiliriz.
Hollanda sömürge yönetiminin açtığı okullarda öğrenim gören az sayıda öğrencinin biraraya gelmesiyle bir sivil hareket olarak gündeme gelen Budi Utomo, hem etnik hem de düşünce anlamında kendi sınırlarının -yani, Cava Adası kültür ve coğrafi sınırlarının- dışına çıkarak adına, Endonezya milliyetçiliği denen siyasal olgunun oluşmasına yol açmasıyla geçen yüzyılın en önemli dinamiklerinden biri kabul edilir.
Yüce Amaç olarak çevirebileceğimiz Budi Utomo hareketi, STOVIA (School ter Opleiding voor Indiesche Arts) yani, yerli doktor yetiştiren okul (Sekolah untuk mendidik Dokter pribumi) adı verilen tıp öğrenimi yapan kurumda Soetomo liderliğindeki öğrenci grubunun biraraya gelmesiyle oluşmuştur. Kurucu ve üyelerinin bizatihi mensubu oldukları kültür evreni olan Cava merkezli düşünce etrafında şekillendirleri bu yapı, Benedict Anderson’un ifadesiyle doğrudan “bağımsızlık” olgusu ve hedefi taşımıyordu.[1]
Bununla birlikte, Budi Utomo hareketi, Açe’de tam bağımsızlık olgusuna karşılık, henüz bir nüve olarak modern bir anlayışın ideolojikleşmeye başlamasına tekabül eder. Nihayetinde, Budi Utomo hareketinin daha sonraki sürece etkisinin, siysala bir ‘bilinçlenme’ boyutunda olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır.
Öyle ki, Hollanda sömürge yönetimince açılan sınırlı sayıda da olsa, bölge toplumunun çoğunlukla ‘seçkin’ ailelerin çocuklarına yönelik öğretim yapan örneğin, öğretmen okulları (Kweekschool), Landbouwschool, ortaokul (AMS-Algemene Middelbare School), ilerleyen yıllarda açılan bir diğer tıp okulu (GHS-Geneeskundinge Hoge School), Sanat meslek lisesi (NIAS-Nedelandsch Indische Artsen School), lise (MULO-Junior High School), HIS (Holandsch Inlandsche School), Opleiding school, Hollanda ortaokulu (Europeesche lagere school) benzeri okullarda öğrenim görüp bir yandan, şu veya bu şekilde İslami köken ile bağları devam eden ve bunun yanı sıra, çeşitli Batı ideolojileriyle tanışan ve bu ideolojilere Endonezya bağımsızlığı amacına ulaşmak için bağlanan diğer bazı gençlerin varlığını da biliyoruz.
Fakat, Budi Utomo’nun oluşmasıyla ortaya çıkan toplumsal ve bir anlamda siyasal gerçeklik, Hollanda ve/ya genel itibarıyla söylemek gerekirse, Batı sömürgeciliğinden ilk ve önemli modern farklılaşma olmasıyla dikkat çeker.
Budi Utomo’nun Cava eksenli bir sivil hareket kabul edilmesinde, hiç kuşku yok ki, mensuplarının Cava kültür eksenine aidiyetleri kabul edilse de, kanımca bu durum, hareketin niçin coğrafi bir sınırlılığa tekabül ettiğini açıklamaya kafi değildir.
Bu hareket, kurucusu ve az sayıdaki mensupları tarafından farklı bölgelere taşınarak, ideal düşüncesini en azından, isim ve içerik olarak Takımadalar boyutuna taşınmasını sağlamıştır. Örneğin, kuruluşundan dört yıl sonra, 1912 yılı Ağustos ayından üyelerinden Dr. Raden Roeslan Kuzey Sumatra’da (Medan/Deli) Binjei’de göreve başlaması bunun önemli adımlarından birini oluşturur.
Bu gelişmeden sadece birkaç ay sonra yani, 1912 yılı Aralık ayında, bu sefer Dr. Soetomo’nun Lubuk Pakam’da benzeri bir görevle doktorluk mesleği yapmaya başlaması,[2] hareketin dönemin önemli uluslararası tarım ve ticaret merkezlerinden biri olan Kuzey Sumatra’da şu veya bu şekilde tanıtılması anlamına geliyordu.
Bu süreçte, Dr. Soetomo, 1913 yılı Mayıs ayında Budi Utomo’nun Kuzey Sumatra ofisini açmasına rağmen, kitlesel bir harekete dönüştüğünü söylemek mümkün değil.[3] Bununla birlikte, bu gelişmenin dönemi itibarıyla oldukça kozmopolitan bir şehir olan Deli’nin (Medan) farklı bir Ada’da yani, Cava’da ortaya çıkan entellektüel bir hareketle tanışması açısından önemlidir.
Hareketin önemini, özellikle bir sivil hareket ve düşünce sistemi anlamında Cava konsept ve söyleminden Endonezya söylemine dönüşmesinde görmek gerekir.
Bu noktada, kısa bir süre sonra, Hollanda’da öğrenim gören bir grup öğrenci tarafından kurulan ‘Endonezya Birliği’ (Perhimpunan Indonesia) tarafından gündeme getirilen ‘Endonezya’/’Endonezyalılık’ olgusu karşımıza çıkar. Bu çerçevede Felemenkçe’den ödünç alınan Indier kelimesinin Indonesier’e evrilmesinde olduğu gibi, Takımadalar bütününe yönelik bir teritoryal ve siyasal bilincin yapılaştığına tanık olunur.[4]
Bu noktada, adına ‘Endonezya’ denilen toprakların bir bütün olarak kabul edilmesinin, Hollanda sömürgeciliğiyle bağlantılı yanı olduğuna kuşku yok.
Ancak, bu adlandırmayı yeni bir siyasal ve düşünce bağlamında gündeme getiren olgunun Budi Utomo ile başlayan ve çeşitli ideolojik kimlikler altında devamlılık göstermesini sağlayan bölge düşünürleri olduğu ortadadır.
Bu gelişme, hiç kuşku yok ki, siyasal bilinç ve bölgesel birlik olgusunun tedrici olarak gelişmesi, soyut düzlemde Takımadalar’da yeni bir ‘tarihin ruhu’, ‘coğrafyanın ruhu’ kavramlarıyla karşılaşmamız anlamı taşıyor.
[1] Benedict,
Anderson. (2002). The Spectre of Comparisons: Nationalism, Southeast Asia and
the World, Reprinted: London: Verso, s. 80.
[2]
Said, H. Mohammad. (1977). Koeli
Kontrak: Suatu Zaman Gelap Di Deli (Tempo Doelo Dengan Derita dan Kemarahannya),
Medan: Percetakan Waspada, s. 115.
[3] A.g.e., s. 115.
[4]
Partai Ra’jat Indonesia “Menoedjoe Kemerdekaan Indonesia”, Brochure No.
1, Djakarta, 14 September 1931, s. 12.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder