Hasan di Tiro: Tarümar olmuş bir toplumsal bünyeyi yeniden inşa sürecinde bir lider / Hasan di Tiro: A leader in the process of rebuilding a destructed social body

Mehmet Özay                                                                                                                            03.06.2023

3 Haziran 2023, Hasan di Tiro’nun vefatının 13. yılı… Olağanüstü bir yaşam tecrübesinin ardından, tüm yaşadığı tecrübeleri bütünlercesine anavatanı Açe’de 3 Haziran 2010 tarihinde vefat eden Hasan di Tiro’yu, her yıl olduğu gibi bu yılda anmakta yarar var.

Önemli bir tarihi kişiliğe sahip olan Hasan di Tiro’nun yaşamı hiç kuşku yok ki, Açe’nin modern dönemine dair bir değerlendirme olarak da ele alınmayı hak ediyor.

Bir ‘beden’ olarak coğrafya

Açe’yi bir coğrafya parçası yerine, canlı bir beden olarak düşündüğümüzde, karşı karşıya kaldığı pek çok acılar karşısında, epeyce yıpranmış bir zihin, epeyce tarümar olmuş bir vücut çıkar karşımıza.

Yaklaşık bin yıllık İslam geçmişi bağlamında Açe, kültürel ve siyasi yapılaşmasıyla önemli bir coğrafya üzerinde yükselmiş, dönem dönem hem teritoryal, hem de siyasal ve ekonomik anlamda bölgesel egemenlik tesisinde gayet önemli rol oynamıştır.

Birbirinden ayrıştırılması zor bu etkileşimler zincirini oluşturan unsurlar ve dönemler karşılaştırmalı olarak dikkate alındığında, -erken dönemlere dair verilerin azlığı karşısında- en azından son beş yüz yıllık zaman diliminde, inişli çıkışlı da olsa, nihayetinde Açe’nin siyasal egemenliğini sürdürdüğüne tanık olunur.

Bu uzun dönem, bölgesel ve küresel gelişmelere bağlı olarak, Açe’nin, ne tür bir yıpranmış zihin ve ne tür bir tarümar olmuş vücuda tekabül ettiğini göstermeye kafi gelecek olaylar silsilesini içinde barındırır.

İmar mümkün mü?

Bu noktada, önceki dönemler bir yana, 19. yüzyıl ortalarından, 20. yüzyıl ortalarına kadarki görece orta vadeli zaman dilimi dikkate alındığında, “Bu yıpranmış zihin ve tarümar olmuş vücudu yeniden imar ve tamir etmek mümkün mü?” sorusuna verilebilecek cevabın, insan üstü bir kuvveye ihtiyaç duyduğu aşikârdır.

Böylesine uzun tarihsel dönemde ortaya çıkan bazı anahtar isimlerin Açe toplumuna vermeye çalıştıkları destek, sadece ilham gibi manevi boyutuyla kalmamıştır.

Bunun ötesinde, maddi destek ve kuvve ile de belirleyici olmuş. Söz konusu bu maddi ve manevi boyutlar, tek tek her Açeli ferde dokunmayı amaçlamış ve topyekün dirilişi öncellemiştir.

Bu yaklaşımın son halkasını oluşturan isim ise, hiç kuşku yok ki, Hasan di Tiro’dur…

Tarihte nerede kalmıştık?

Bütün bir 20. yüzyıl tarihine sığan, ve bunun ötesinde bu yüzyılın ilk on yılına değin uzanan bir ömür içerisinde Hasan di Tiro, Açe toplumuna, “Tarihte nerede kalmıştık?” sorusu kadar, kanımca gizli/açık “Olan bitenler karşısında, nerede hata yapmıştık?” sorusunu da gündeme taşıyan bir yaklaşım ortaya koymuştur.

Hasan di Tiro, bu yaklaşımla, -bütün bir tarihsel süreçte ortaya çıkan diğer anahtar ve öncü isimler gibi- anlam içerikli boyut olarak kendi iç sorgulamasını, bilgilenme sürecini ve ardından elde ettiği verilerle, tek tek Açe toplumundaki fertlere ulaşma yöntemini uygulamıştır.   

Öyle ki, söz konusu 20. yüzyıl boyunca Açe topraklarını ve doğal olarak Açe toplumunu doğrudan ilgilendiren gayet önemli süreçler yaşanmıştır.

Yukarıda dikkat çektiğim “tarümar olmuş vücud” metaforu, tümüyle 19. yüzyıl son çeyreğini kapsayan, Açe topraklarındaki sömürge savaşının 1904 yılında sona ermesiyle somut bir görünüm halini almıştır.

Bu durum, savaşın maddi yanı kadar, bundan daha da ötesi, söz konusu savaşı tecrübe eden fertlerinden geride kalanlar ile yeni nesillerin epeyce yıpranmış bir zihin, epeyce tarümar olmuş bir toplumsal bünyeye tekabül ettiği anlamına geliyor.

Çözüm arayışı

Maddi ve insan kaynakların tükenmişliğinin doğurduğu acziyet karşısında, toplumsal varlığı çeşitli kurumlarıyla sürdürme talebine içerden karşılıklar kadar, hemen hemen aynı dönemde, içinde, örneğin Padang ve Kuzey Sumatra gibi Açe sınırlarına yakın bölgeler de olmak üzere, Takımadalar’ın farklı bölgelerinde ortaya çıkan Sarekat Islam, Muhammediyye vb. gibi sömürge karşıtı toplumsal ve siyasal yapıların varlığı Açe’ye de ulaşmıştır.

Genel itibarıyla, eğitim ve toplumsal gelişim eksenli hareketler olarak dikkat çeken bu yapıların tedrici veya gelişmelerin yönlendirmesiyle siyasal hareketlere dönüşmesi veya yeni çıkan siyasal hareketlerle yakınlaşması Açe’de karşılık bulmasına rağmen, Açe merkezli bir yapının doğması için birkaç on yılın geçmesini gerektirmiştir.

Bu dönemin Açe’yi temsil makamından öne çıkan kurumu Dar’ül İslam hareketi, Açe toplumunu yeniden inşa etmede eğitim olgusuna verdiği önemle dikkat çekerken, bu süreçte bizatihi örnek eğitim kurumunu hayata geçirmesi sürecinde Hasan di Tiro’nun öğrenci olarak yer alması onun, bir anlamda, Açe toplumsal ve siyasal konteksi içinde yer almasının başlangıç noktasını oluşturur.

Bu erken eğitim sürecini, Hasan di Tiro’nun gizli/açık, belli/belirsiz yakın geçmişten başlayarak Açe’de olan biteni, bir başka ifadeyle toplumsal ve siyasal çözülmenin ve bozulmanın nerede nasıl başladığına dair düşünce sürecinin erken evresi olarak değerlendirmek gerekir.  

1925 yılında doğduğu dikkate alındığında, Hasan di Tiro’nun Endonezya bağımsızlığı öncesinde kendinde bir birey ve genç bir entellektüel olarak dönemini anlamaya çalıştığına kuşku yok.

Bu dönemde, kanımca Hasan di Tiro’nun aynı zamanda, içinde doğup geliştiği Açe toplumunun tarihsel gelişimine, bu sürecin ne tür yıkımlara konu olduğuna ve olası çözüm arayışlarına dair düşünceler peşinde olduğunu da ileri sürebiliriz.

Hayatının önemli bir bölümünü toplumunun tarihsel ve siyasal bilinçlenmesine adamış bir lideri hayırla yad ediyor ve Allah’tan rahmet diliyorum.

https://guneydoguasyacalismalari.com/hasan-di-tiro-tarumar-olmus-bir-toplumsal-bunyeyi-yeniden-insa-surecinde-bir-lider-hasan-di-tiro-a-leader-in-the-process-of-rebuilding-a-destructed-social-body/