Isa Sulaiman Intelektual Unik

Mehmet Özay                                                                                                                      21.12.2014



SETELAH sepuluh tahun tsunami, saya ingin mengingatkan diri saya tentang seseorang yang saya hormati karena perjuangannya mengobati luka masyarakat Aceh. Saya tidak bisa mengingat kapan awalnya dan dimana saya mendengar namanya. Tapi, yang terbersit dalam memori saya adalah sebuah foto yang tertempel pada sebuah dinding kantor Aceh Institute bersama para pendiri organisasi yang dulunya berlokasi di dekat persimpangan empat Punge. Di barisan figur dalam foto tersebut terlihat Anthony Reid, Otto Syamsuddin Ishak, Fuad Mardhatillah, Saiful Mahdi, Lukman Age, dan lain-lain.

Dulu, ketika saya mendengar bahwa dia merupakan seorang Sosiolog, saya mencoba untuk menemui dan berdialog tentang karya-karyanya secara personal. Dalam masa pencaharian, Fuad Mardhatillah yang saat itu sedang bekerja di Departemen Sosial Budaya pada Badan Rekonstruksi dan Rehabilitasi (BRR) mengizinkan saya untuk menghubungi Aceh Institute dengan memberikan nama dan nomor telepon Lukman Age. Ketika saya menerima informasi bahwa dia telah meninggalsaat bencana tsunami, saya tidak bisa mundur untuk menemukan paling tidak beberapa sisa jejak-jejak dari kehidupannya dengan mengunjungi keluarganya di sebuah tempat di Kampung Mulia, semoga saya tidak salah dalam mengingat tempat ini. Saya mengunjungi rumah di mana istri dan anaknya tinggal.  

Hal yang menarik untuk mengenalnya lebih jauh mungkin tidak hanya karena dia seorang Sosiolog, namun juga sebagai seorang sejarawan yang menyelesaikan studi doktoralnya di Perancis (negara yang terkenal sebagai tuan rumah bagi para penemu ilmu sosial dan telah menghasilkan sejumlah intelektual berpengaruh yang telah membantu masyarakat dunia dalam memahami modernisme, post modernisme dan lainnya). Pada masa-masa awal saya berada di Aceh dan beberapa saat selanjutnya, saya telah mengenal banyak orang Aceh yang pernah belajar di Amerika Serikat atau negara-negara bekas jajahan Inggris. 

 Sosok yang unik
Isa Sulaiman merupakan sosok yang cukup unik dalam masyarakat Aceh dalam profesionalisme akademik dan latar belakangnya. Poin penting lain yang saya lihat dari seorang Isa Sulaiman adalah dia pernah menjadi satu perwakilan intelektual Aceh yang menghadiri --saya berpikir dia juga merupakan salah satu dari co-organizer-- konferensi menuju proses damai Aceh yang diselenggarakan oleh Asia Research Institute (ARI) di Singapura pada 28-29 Mei 2004, beberapa bulan sebelum bencana tsunami. 

Saya tidak bisa membayangkan bagaimana ia berjuang menyelamatkan diri dalam gelombang raksasa hari itu. Menyedihkan, tidak diragukan lagi seperti korban lainnya. Saat itu, dia sedang berada di rumah dan ketika datang berita bahwa gelombang besar berdatangan dari laut menuju Lampriet, dia mencoba untuk menyelamatkan dirinya dengan memanjat sebuah pohon, sedangkan keluarganya berada di lantai dua rumah mereka. Saya mendengar bahwa beberapa anak-anak dan orang dewasa yang juga berjuang dengan keadaan yang sama berhasil menyelamatkan diri. Namun, tidak demikian dengan Isa Sulaiman.

Saya berhasil menghubungi Lukman Age, saat itu dia sedang bekerja di Aceh Institute yang lokasinya berada diseputaran Lampriet. Setelah memperkenalkan diri, saya mengutarakan niat kunjungan saya dan mengatakan padanya apakah dia bisa mengizinkan saya untuk menemui Isa Sulaiman. Ketika dia mengatakan dengan sedih bahwa Isa Sulaiman telah meninggal pada saat tsunami --saya menemui Lukman Age setahun setelahnya-- saya merasa seperti tertekan. 

Mengapa saya merasa seperti itu, tentu saja saya tidak tahu. Akan tetapi, faktanya adalah saya telah terlambat untuk bisa menemuinya. Mungkin saya merasa seperti itu karena dia adalah seorang Sosiolog, saya berpikir bahwa berbicara dengannya akan menolong saya dalam memahami kedalaman struktur masyarakat Aceh. Saya telah mengenal banyak orang pada saat itu, dari masyarakat biasa hingga para profesor. 

Saya yakin bahwa Sosiolog merupakan aktor penting yang pendapat-pendapatnya harus didengar sehingga kita bisa memahami hubungan antar individu dan hubungan antara sektor yang lebih kecil dengan sektor yang lebih besar yang melekat dalam sebuah masyarakat. Saya percaya bahwa almarhum merupakan satu dari individu tersebut yang memainkan peran untuk memahami dan mencoba memberikan solusi alternatif untuk permasalahan masyarakat. Seperti telah disebutkan di atas, Isa Sulaiman terlibat aktif dalam membangun perdamaian di Aceh, yang mana dia telah berkontribusi dalam konferensi internasional yang diselenggarakan di Singapura pada 2004. 

Selanjutnya, fase penting lain dalam hidupnya adalah ketika dia diundang dalam dialog perdamaian antara Pemerintah Pusat Republik Indonesia dengan Gerakan Aceh Merdeka yang diselenggarakan di Jenewa pada tahun 2002. Ada beberapa hal penting dari karakteristik yang dimiliki oleh seorang Isa Sulaiman yang menuntunnya pada isu-isu sosial dan berpartisipasi aktif untuk menyelesaikan masalah-masalah besar dalam masyarakat.

Lukman Age menunjukkan kepada saya foto yang telah saya sebutkan di awal, di mana Isa Sulaiman sedang bersama dengan beberapa anggota yang saat itu aktif di Aceh Institute lainnya. Paling tidak, saat itu saya berharap bisa mengunjungi istri Isa Sulaiman dan jika memungkinkan bisa berbicara tentang almarhum dengannya. Kemudian, Lukman membawa saya ke rumah mereka yang berada di Kampung Mulia yang saat itu hanya ada beberapa rumah saja yang masih utuh berdiri setelah bencana tsunami. Rumah tersebut bertingkat dua yang berpagarkan pintu besi. 

 Saling terpisah
Saat itu, saya tidak bisa menemui istrinya di rumah, namun saya telah membuat janji untuk bertemu dalam beberapa hari selanjutnya. Pada kunjungan saya yang kedua, bersama penerjemah saya dan Yenny Rahmayati, saya berkesempatan untuk menemui dan berbicara dengan istri Isa Sulaiman, Halimatussakdiah. Dia menceritakan tentang hari ketika tsunami terjadi dan bagaimana mereka saling terpisah. Selanjutnya, dia membawa kami ke ruangan belajar Isa Sulaiman yang kosong dan yang tertinggal di sana hanyalah sedikit buku yang ada dalam sebuah kotak kecil.  

Isa Sulaiman menyelesaikan studi doktoralnya tentang Gerakan Dar’ul Islam pada Universitas Sorbourne di Perancis dengan judul Sejarah Kekerasan Politik dan Pemberontakan Provinsi Aceh 1942-1962, dan dia menguasai beberapa bahasa asing; Inggris, Perancis dan Arab. Studinya berfokus tentang masyarakat Aceh modern pada abad ke-20. Beberapa contoh hasil karyanya adalah Les Ule‘ebalang, les Ule’mas et les Enseignants de Madrasah: La Lutte pour le Pouvoir Local en Aceh de 1942 a‘ 1951; Aceh Merdeka: Ideologi, Kepemimpinan, dan Gerakan; History of Political Violence and Rebellion of Aceh Province 1942-1962, dan; Sejarah Aceh: Sebuah Gugatan Terhadap Tradisi. 

Ketika melihat judul dari hasil studinya, beberapa orang mengira bahwa dia merupakan seorang sejarawan. Faktanya, sosiologi adalah sebuah bidang akademis yang mencoba untuk memahami hubungan-hubungan yang ada dalam sebuah masyarakat tertentu, yang memfungsikan ilmu sejarah sebagai sebuah alat. Tidak diragukan lagi bahwa almarhum sangat baik dalam menggunakan pendekatan ini dalam kehidupan akademik dan intelektualnya untuk merespons permasalahan sosial yang terjadi dalam masyarakat. 

Saya berpikir adalah hal yang signifikan untuk mengenang seorang Isa Sulaiman, khususnya para pemuda yang mungkin bisa menjadikannya sebagai inspirasi untuk meningkatkan kehidupan masyarakat Aceh ke arah yang lebih baik. Rahmat Allah kepada semua korban tsunami. 

http://aceh.tribunnews.com/2014/12/20/isa-sulaiman-dan-gampong-di-aceh

Açe’de Tsunami’nin 10. Yılı ve ‘Tsunami Türkleri de Vurdu’ / 10th Year of Commemoration of the Tsunami and “Tsunami Hit Turks”

Mehmet Özay                                                                                                                 21 Aralık 2014  

Tsunaminin 10. yılı... Yazının hemen başında, 26 Aralık 2004 tarihinde Açe’de hayatını kaybeden binlerce insanı Rahmetle anmak istiyorum. Bu kitle içerisinde sıradan halktan siyasetçisine, Açe Özgürlük Hareketi’nin hapisteki önemli isimlerinden üniversite profesörlerine kadar pek çok kişi hayatını kaybetti. Tsunaminin onuncu yılı vesilesiyle adına anma toplantısı düzenleyeceğimiz merhum Dr. M. İsa Süleyman’ı ayrıca Rahmetle anıyorum. Onun, Açe konulu çalışmalarının unutulmak bir yana, Açe’nin geleceğinde önemli referans noktaları oluşturacağına olan inancımı yinelemek istiyorum. Bu vesileyle yapacağımız toplantıda Dr. Saiful Mahdi onun akademisyenliğini; Juanda Jamal ile aktivist yönünü ele alırken, eşi Halimatun Sakdiah ise bir eş ve baba olarak İsa Süleyman'ı gündeme getirecek.

Evet şimdi gelelim bizim meselemize...

Doğal afetin getirdiği tüm yıkımlara rağmen, mevcut durumun Açe’nin silkinmesine vesile olacağını varsayılıyordu. Bir anlamda, Açe’nin ‘küllerinden dirilmesine’ vesile olacağı konusunda neredeyse ortak bir inanç söz konusuydu.15 Ağustos 2005 tarihinde Endonezya Cumhuriyeti ile Açe Özgürlük Hareketi arasında imzalanan Barış Anlaşması bunun sembolik bir ifadesi, en azından Açelilerin büyük beklentilerine bir ‘giriş kapısı’ niteliğindeydi. Barışla umutlar yeşermiş, 2006 yılında Valilik seçimlerine konu olan ‘demokratik süreç’, kendilerini on yıllardır Açe mücadelesine adamış insanların  zaferiyle sonuçlanmıştı. Bu zafere, Açe Parlamento binasında ulusal televizyon kanallarının canlı verdiği ve onlarca yabancı misyon şefinin katılımıyla gerçekleştirildiğine ve ardından, ‘Taman Safiatuddin’ meydanında binlerce Açelinin ‘kendi’ liderlerini kucaklamak için toplandıkları coşkulu güne tanıklık etmiştim. Umutlar için bu ‘giriş’ kafi. Daha fazlasına gerek yok...

Tsunaminin hemen sonrasında Açe bir bakir toprak parçası gibi dünyaya açılırken, dünya da ona karşılık vermeye çalışıyordu. Bu karşılığın bir parçasını oluşturan Türkler de orada yerini alıyordu. Bu yer alışın, ‘insani yardım’ denilen olgunun kendi halinde gündeme gelişiyle Açe’de bir karşılığı vardı elbette. Bu noktada, sayısı dört yüzü bulan ulusal ve uluslararası yardım çevrelerinin birbirinden farkı olmadığını da dürüstçe ifade etmek gerekir. Avustralyasından, Kanadasına, Japonyasından Maltasına kadar Açe’ye gelen çalışanı ve gönüllüsü ile yardım olgusunu gündeme getiren tüm oluşumların bir yeri olsa gerek. Bu nedenledir ki, Açe tecrübesi dünyanın o güne kadar gördüğü en büyük yardım organizasyonu anlamına geliyordu.

O günlerde basında çıkan haberlere baktığımızda ortak dil şuydu, “Tsunami Açe’yi vurdu”. Ancak Tsunami’nin sadece Açelileri vurmadığını, aslında yukarıda kısmen dile getirdiğim ulusal ve uluslararası unsurların Açe’ye akın etmesinin doğurduğu ve küresel ortamda kendini hissettiren yep yeni bir dönemin başlamasından görebiliyorduk. Bu, yardım bilincinin teoriden pratiğe aktarımında, adına Açe denilen toprak parçasının ‘neresi’, Açeliler denilen topluluğun ‘neye’ tekabül ettiğine kadar pek çok soru üzerinde kafa patlatan bireyler ve kesimler olduğunu zamanla görecektik. Bu süreçte Açe, Açe toplumu, Açe kültürü ve tarihi, Açe İslam anlayışı, Açe siyaseti, Endonezya merkezi hükümeti, Endonezyalılar vs. türünden pek çok husus hem sivil kesimlerde, hem siyasi çevrelerde geniş bir şekilde ele alınırken, akademya da -özellikle de uluslararası çevrelerden katılımlarla- üstüne düşen görevi yerine getirmeye çalışacaktı.  Tüm bu hususlar, “tsunami çarpmasının” doğurduğu travmadan çıkışın da bir yoluydu aynı zamanda. Bu “çarpma” ile pozitif bir sürece girilebileceği gibi, şu veya bu şekilde negatif süreçlere doğru da gidilebiliyordu. Burada ‘İşte Batılılar bunu yaptı’ diyerek içerden oryantalist bir çıkış da yapacak değilim. Vakıa o ki, Batılılar bu toprakları, yani Açe’yi ve Açe’yi çevreleyen tüm kültür ve medeniyet bağlamını anlamak için -ister adına pür bilgi edinimi veya keşfi deyin, isterseniz sömürgecilik süreçlerine eklemlenmek için deyin bu noktada fark görmüyorum- çok önceden başlamışlardı. Temelde bu sorunu görmek ve sorunun çözümüne katkı sağlamak için akademi dünyasının içinde olmaya da gerek yok. Bildiğim bir şey varsa, ortada bir sorun var ise, bunu herkes kendi bulunduğu cepheden ele almakla yükümlü olduğudur.

Bu noktada, birşeyler yapıyor olmak ile, bu ‘eylemin’ niçin, neden gibi sorular eşliğinde yapılması arasında farka da dikkat çekmek gerekir. İşte bu nedenledir ki, “Tsunami Türkleri’de vurdu” diyerek bundan beş yıl önce dile getirmiştim. Bunun hiç de son dönemde Türkiye’de yaşanan kargaşayla bir ilgisi de yok. Aksine ortada çok daha vahim bir durum var. Zaten yukarıdaki ifadeyi, yıllar önce, bugün karşı karşıya kalınan mevcut sorunun ötesinde, köklerde ne büyük sorunların olduğunu ortaya koymak için dile getirmiştim.

Yakın geçmişe dönüp baktığımda, yukarıda dile getirdiğim, “Tsunami’nin Türkleri de vurduğu” ifademin belli belirsiz veya yavaştan nasıl ortaya çıkmakta olduğunu fark ettiğim bir iki hadise aklıma geliyor. Tsunaminin daha bir yılı dolmamışken, Leung Bata’da bir ortamda -şeytan nereden aklıma getirdiyse- “Açe-Türk ilişkilerini ele alacak uluslararası bir konferans tertip edilse ne kadar iyi olur. Bu konferans, bu ilişkileri bir eseriyle Türkiye’de gündeme taşımış bir kişinin öncülüğünde de yapılabilir” dediğimi hatırlıyorum. Karşımda oturmuş iri cüsseli bir bey, “Sen ne diyorsun, Başbakan duyarsa ne olur biliyor musun?” minvalli bir çıkışından sonra, bana da nazikçe cenemi kapatmaktan başka bir şey düşmedi. Yukarıda kastettiğim ve Açe’yi Türkiye’de gündeme taşıyan kişi, o dönem bir muhalefet partisinin başkanıydı. Bugünse o kişi, o dönem Başbakan Recep Tayyip Erdoğan’ın ekibine kattığı bir Bakan... Bu kısa anekdotun ve de diğerlerinin, aradan geçen yılların ardından bugün bana öğrettiği bir şey var. Cüsseli beyin ortaya koyduğu yaklaşım, bir tür siyasi yalâkalık değil, haddi zatında bunun çok daha ötesinde problemli bir duruma işaret ediyor. Bu onur ve haysiyetle alâkalı, bir insan tekinin önce kendisinde sahip olabileceği, ardından yakın ve uzak çevresine verebileceği bir anlamlar dizgesiyle ilgilidir. Yukarıda sözü eden kişinin adı, kimliği, hangi yardım veya devlet kuruluşundan geldiği de önemli değil. Çünkü burada kastedilen ‘o’ söz konusu kişi de değil. Aksine kastım, bir algı ve anlama iflasının nasıl kendini öncü konumda gören kurum ve kuruluşların ‘listesinin’ baş yerinde bulunabildiğidir. Temelde bu ‘öncülük’ işi de, bu algı ve anlama iflasının ne denli zararlı olabildiğine de ortaya koyuyor.

Ancak bu süreçte çenesini kapatmayanlar da vardı... 2007 yılından itibaren “Açe-Hint Okyanusu Çalışmaları Merkezi-ICAIOS” adlı kurumu hayata geçiren ve her iki yılda bir bu kurum marifetiyle sadece ‘Açe-Türk ilişkileri’ni değil, yukarıda zikredilen gürûhun halen anlayamadığı, anlama konusunda bir çaba sergilemediği veya anlamak istemediği, Açe’nin tam da odağında yer aldığı Hint Okyanusu ve çevresindeki -ki bu çevre en yakınında Malay Yarımadası, orta uzaklıkta Arap Yarımadası, en uzağında ise Çin ve Avrupa’nın bulunduğu tüm bir ilişkiler ağını ele alacak kadar kapsamlı ve donanımlı konferanslarla bugüne kadar sürdü ve sürecek. Yeri değil, ama hatırlatma babında olsun diye dile getirmek istiyorum. Tüm çerçevesiyle Açe, dünüyle yani tarihiyle ele alınmakla kalmıyor. Açe bugün içinde yer aldığı Endonezya Cumhuriyeti’ni her yönüyle etkileyebilme kapasitesiyle de gözler önünde.

İlk Açe ziyaretimin ardından, İstanbul’da hasbel kader bildiğim -ki pek çok STK’nın birliğini üstlenmekle hiç de azımsanmayacak bir işin içine girdiği belli olan- kurumlardan birinde Açe gözlemlerim çerçevesinde paylaştığım hususlar karşısında, ilgili kurumu temsil kabiliyetindeki bireylerin “Evet, çok haklısınız. Sizler gibi insanların bu tespitlerine ihtiyacımız var. Bunları yetkililere ulaştıracağız.” minvalindeki söylemlerinin ne kadar olgunluk taşıdığını ve gerçekliğe tekabül ettiğini tecrübe etmek de gene bize düşecekti.

Açe’ye gelmeden veya geldikten sonra, ‘Açe’ adının hakkını verecek bilgiyle donanmadan; Açe mecraında akıp giden siyaseti, kültürü, dini, toplum yapısını, çatışmayı ve çatışmaları kendi gündemine taşıyacak, bu gündemden Açelilerin de büyük katkılarıyla yeni bir gelecek üretecek yapılanmayı akla getirmek bir yana, Açe topraklarında bir ‘beyaz efendi’den farksız bir edaya bürünerek sözde kimi ‘insani’ icraatlara girişenlerin vereceği bir hesap olmalı. Bu eleştiriye verilecek savunmacı cevabı ben size söyleyeyim: “Bizim faaliyet alanımız bunları içermiyor.” Peki o zaman sizin çalıştığınız alan üzerinden konuşalım.

Açe, hiç abartmadan söylemek gerekirse, dünya çapında  yetimlerin, ‘dışarlıklıların’ parasına ve korumasına ihtiyacı olmadığı belki de ender bölgelerden biridir. Açe yetimlerine, yoksullarına ulaşma konusundaki ‘bilinç’ veya ‘bilinçsizlik’ bağlamında ortadaki temel sorun, bu kitlenin hangi evrelerden geçip hangi evrelere doğru evrilmekte olduğu konusunda kafa yorulmamış; bu kitlenin sorunlarına ‘içerden’ cevaplar bulma konusunda hiçbir süreci işletme konusunda bir çaba içine girilmemiş olmasıdır. Cengâverliğe gerek yok... Siz Filistin’de böyle mi yapıyorsunuz? Siz Bosna’da böyle mi yaptınız? Siz ‘pilot’ proje olarak değerlendirdiğiniz Açe Yetim Projesi’nden örnekle Bangladeş’te, Pakistan’da, Arakan’da, Mindanao’da, Patani’de, Somali’de, Sudan’da, Irak’da, Suriye’de, Mısır’da velhasıl adına İslam coğrafyası denilen ve bazılarının Açe’de meydana gelen tsunamiden sadece birkaç yıl sonra bozguna uğramış bir ‘yurd’ izlenimi veren topraklarda da aynısını mı yapacaksınız?

Burada çok basit ‘bir’ soru sorayım. Varsayın ki, öz ve öz çocuğunuz yetim kaldı. Çocuğunuzu yetimlerin psikolojisinden, sosyolojisinden anlamayan; bu bir yana yetimin anlam dünyasına, hayallerine dair ‘empatisi’ olmayan bir kişiye, kişilere veya kuruma, kurumlara teslim eder misiniz? Siz, yetim çocuğunuzun ‘başını okşamayı’ cafcaflı ziyaretlerde gösterişli fotoğraf karelerinde yer almakla eş tutan bir kişiye emanet eder misiniz? Siz yetiminizi, kendisine ayda verilen üç beş kuruşla geçinirken, yetkilendirdiğiniz kişi ve kişilerin aylık ‘Marlboro ve coco cola’ parasından daha azına tekabül eden bu miktarın, orasından burasından kırpılmasına razı mısınız? Siz yetim çocuğunuzu, çocukluğun ve gençliğin verdiği hallerin dışında ‘yetimlik’ olgusunun pek de bilinmeyen hallerinden neşet eden psikolojiyle yaptığı ‘yanlışlardan ötürü’ ‘başının okşandığı’ kurumundan atılmasına razı olur musunuz? Siz yetim çocuğunuzu, ‘yetim işinden’ parsayı vuranlara teslim etmeye evet der misiniz? Siz yetim çocuğunuzu, sözde yetimlere sahip çıkma projesine başlayıp ardından ‘Aaa, kusura bakmayın, yetimlerin izini bulamıyoruz, kaybetmişiz’ diyerek onulmaz hatalara düşenlere teslim eder misiniz? Siz yetiminizi, babası fıkıhçı diye ‘ahlâksızlığı dibe vurmuş’ birine on beş yıl boyunca teslim eder misiniz? Siz yetiminizi, “Yetimler umurumda değil” diyen birinin himayesine bıraka bilir misiniz? Siz yetiminizi, ‘yetimler için’ diyerek para toplayarak yaptırdığınız kurumları para basma makinesine olacak özel kurumlara dönüştürenlere emanet eder misiniz? Siz yetiminizi, ‘Kutsal Toprakların Hamisi’ sıfatının yerleştirildiği ve ‘sadece ve sadece’ yetimlere hasredilmiş kurumları özelleştirip yetiminizi ‘kodlayanlara’ emanet eder misiniz? Siz yetiminizin kaldığı yurda gönderilen ‘yetim paralarından’ kesip, kurumuna arsa edinip, yakın gelecekte doğacak ‘fırsatları’ en iyi değerlendirme hesapları yapanlara emanet eder misiniz? Siz yetiminizi, içinde doğup büyüdüğü sosyo-kültürel gerçeklik dünyasından uzaklaştırılmasına evet der misiniz? Siz yetiminizi, onu en iyi anlayacak bizatihi kendi toplumunun büyüklerinden dinini geleneğini öğrenmesi yerine, ‘Müslüman misyonerliği’ne soyunmuş ‘dışarlıklıların’ ellerine teslim eder misiniz?  Siz STKcı olarak tüm bunlara ‘EVET’ der misiniz?

Tüm bunlara evet diyorsanız, söylenecek bir söz yok. Ancak ‘hayır’ diyorsanız, o zaman 27 Aralık 2004’den bugüne kadar ‘Bizler’ Açe’de ne yaptığımızı insanlık, ahlâk, edeb-haya namına çokça düşünüp kafa yormalıyız. Zaten bu nedenle ‘tsunami Türkleri de vurdu’ demiyor muyuz? Açe toplumunda, gizli kalmış bir umut ışığının kendini göstermeye başladığı tsunamiden bir gün sonra, yani 27 Aralık 2004’den bu güne aradan geçen on yılın hesabını herkes vermek zorunda. Hayat kadınlarının da kendine göre bir ‘ahlâkı’ vardır beyler. Kimse içinde bulunduğu koşullarda ‘ahlâk’tan ferâgat edemez. Ediyorsa bu kişilerin ve kurumların başta Açe olmak üzere tarumâr olmuş İslam coğrafyasında yeri yoktur. Çünkü bu edimlerinizle bu ‘tarümârlığa’ şu veya bu şekilde çanak tutmakta olduğunuzu fark edemiyorsunuz. Hele hele bu yaklaşımı, dünyaya öncülük yapıyor iddiasındaki kişi ve kurumların gündemlerinden hiç düşürmemesi de şaşırtıcı. Bu hesap, sadece kendimizi sigaya çekmemiz anlamında olmamalı. Bunun çok daha ötesinde, Açe gibi bir coğrafyada aradan geçen on yıla rağmen, siyasi ve toplumsal sıkıntılardan neşet eden ve hâlâ ‘insanca’ bir yaşama ulaşma noktasında yaşanan sıkıntılarda ‘payım var mı?’ sorusununda eşliğinde gerçekleşmeli.  Bu yazının elbette ki, ‘iyiliği gündeme getirme, kötülüğü ortadan kaldırma’ bağlamında ele alındığına kuşku yok. Açe’de tsunami ilk defa olmuyor. Geçmişte olduğu gibi, önümüzdeki yıllarda da olacak. En azından yapılanlardan ders alınabilirse, en azından yüz yıl sonraki tsunamide benzer hatalar yapılmamış olur.

Durum sepetteki çürük elmalarla ilgili değil. Sorun sepeti oluşturan hammaddede. Önce meseleye buradan başlamak lazım. Şeyh efendisinin veya başkanının veya abisinin önünde el pençe durarak Açe yetimlerinin ahvalinden ahkâm kesenler, sadece kendilerini, şeyhlerini, başkanlarını ve abilerini kandırmıyorlar, en büyük hatayı yapıp Açelileri kandırıyorlar. Bu sorumluluğun altında kalkmak için de görev Şeyhlere, başkanlara, abilere düşüyor kuşkusuz ki. Sorunun sistem sorunu mu, birey sorunu mu olduğunu işte ancak o zaman anlamaya başlayacağız demektir. Buyrun ferasetinizi gösterin!

Bugüne kadar bu ve benzeri konuları gündeme getirdiğimde karşımdakiler, ya ‘bu eleştirilerden sıyrılmanın yolunu arıyor’ veya samimi ancak kimsenin duymayacağı bir şekilde ‘doğru söylüyorsun, biz zaten diğer coğrafyalarda da benzer yanlışları yaptık/yapıyoruz’ diyerek sözde gönül almaya çalışıyorlardı. Yaklaşık iki yıl önce Sayın Büyükelçimiz Zekeriya Akçam’a makamında söylediğim bir şeyi tekrar ederek bitirmek istiyorum: “Açe’de kim varsa gelsin. Şu masa etrafında toplansın. Kimler neler yapmış bir bir ortaya çıkşın.” Sayın Büyükelçimizden bugüne kadar bir cevap alamadım. Belki siz bunu açık bir davet olarak da kabul edebilirsiniz.  

LUNCUR BUKU MEHMET ÖZAY & BINCANG KEBUDAYAAN ACEH DAN TURKI

Tajuk: Suatu Upaya Menafsirkan Hubungan Aceh dengan Turki Usmani

Pembicara:
Dr Mehmet Özay – Sosiolog Islam dari Istanbul, Turki – Pakar Kebudayaan Asia Tenggara
Penerjemah: Afdhal Muchtar – guru Bahasa Inggris.
Sahari Ganie – pengamat hubungan antarabangsa

Pemandu: Thayeb Loh Angen
Pencatat: Ariful Azmi Usman
Tempat: Aceh Community Center (ACC) Sultan II Selim, Banda Aceh.
Waktu: Rabu 19 Nopember 2014, pukul 15:00 Waktu Aceh.

Pembicaraan Dr Mehmet Özay:

Mehmet Ozay menyatakan bahwa pembicaraannya ini untuk menilik dan mengenang kembali hubungan antara Aceh dengan Turki. Dia melihat konteks Aceh dari sudut pandang orang-orang Eropa mulai abad XVI-XIX.

Pandangan yang disampaikannya menggunakan pendekatan melalui catatan sejarah yang disampaikan oleh orang Turki dan akademisi Aceh. Selama beberapa tahun, dalam menilai hubungan dalam sejarah Turki menyebut atau memandang dirinya lebih tinggi daripada Aceh, padahal sebenarnya tidak, Mehmet Özay akan membantah semua hal tersebut.

Secara material Turki saat ini memang lebih superior dari pada Aceh, secara keseluruhan Turki dan Aceh dulu itu sama-sama superior, tidak ada istilah Aceh inverior atau Turki superior.

Aceh menghubungi Turki untuk meminta bantuan, akan tetapi tidak sesederhana itu, para pendiri Aceh Darussalam memiliki tujuan yang sangat besar dalam membangun hubungan tersebut, Aceh sudah telah lebih dahulu tahu bahwa di Eropa ada kerajaan Islam besar yang menguasai sebagian besar wilayah Eropa kala itu, dan patut diperhatikan betapa maju orang-orang Aceh kala itu yang sudah mampu berpikir sangat jauh.

Mehmet Özay melihat ini dan memberi tanggapan bahwa hubungan tersebut terjadi karena inisiatif dari Aceh, kekuatan Islam, pendekatan keummatan bahwa sesama muslim itu bersaudara, Aceh dan Turki satu kesatuan ummat yang besar.

Dalam Bustanussalatin disebutkan ada dua kubu kekuatan Islam paling besar pada masa itu, di Eropa Turki dan di Timur adalah Aceh. Tidak benar jika mengatakan Aceh mencari bantuan ke Turki, akan tetapi kedua negara ini sama-sama saling membutuhkan, di Aceh punya hasil alam yang melimpah ruah dan di Turki punya kekuatan perlengkapan perang yang sangat lengkap, karena itu sangat dibutuhkan untuk saling melengkapi, oleh karenanya terjadilah hubungan antara Aceh dan Turki.

Perlawanan Aceh kepada Portugis adalah perlawanan umat Islam di Asia Tenggara kepada Portugis, bukan dalam sudut sempit yang hari ini kita ketahui, yaitu hanya perang memperjuangkan sebuah bangsa Aceh, lebih dari pada itu. Karena di samping itu juga Turki pernah tiga kali gagal menaklukkan sebuah negara besar Portugis.

Catatan dari Portugis tahun 1582, Portugis sendiri mengalami masalah dengan Aceh, Portugis menguasai Malaysia akan tetapi mereka juga memiliki masalah besar dalam memerangi Aceh yang sangat kuat dan memiliki kekuatan besar.

Di samping hasil alam yang melimpah, Aceh memiliki kekuatan lain, yaitu kecintaan pada kebebasan dan tidak ingin berada di bawah kekuasaan negara lain mana pun.

Hubungan lainnya antara Aceh dan Turki juga terlahir saat Sultan Abdul Hamid 2 diakui oleh Aceh bahwa mereka adalah sebuah negara Khalifah. Turki sadar akan pentingnya menjalin hubungan dengan negara-negara Islam lainnya di Aceh, selain Aceh juga ada beberapa negara lain yang dibangun hubungan oleh Turki untuk mempertahankan wilayahnya.

Aceh memiliki kemampuan untuk membangun globalisasi, di antaranya yang dilakukan kerajaan Aceh yang benar-benar mandiri kala itu, inisiatifnya membangun hubungan dengan negara-negara Eropa lainnya. Salah satunya mengirim utusan ke Belanda dan Inggris.

Aceh sudah punya konsulat-konsulat di negara Eropa barat. Begitu juga di Prancis, Aceh sudah punya konsulat di sana kala itu.

Turki saat itu sangat bersifat daratan, melakukan ekspansi ke wilayah-wilayah barat dengan jalur darat. Daerah-daerah maritim tidak diperhatikan oleh Turki saat itu, ketika Aceh datang ke Turki barulah kerajaan Turki mulai paham untuk melakukan ekspansi ke pulau-pulau lain yang jauh. Oleh karena itu Aceh sudah lebih dahulu hebat di bidang maritim dan berperang untuk memperluaskan wilyah melalui jalur darat dan laut.

Ada tiga peperangan yang terjadi antara Turki dengan Portugis, dan Turki kalah terus karena peperangan tersebut terjadi di jalur laut. Ketika Aceh datang ke Turki, baru kemudian Turki sadar bahwa di wilayah timur ada kekuatan-kekuatan besar Islam yang mampu berperang dengan jalur laut, dan setelah itu Turki kemudian berkolaborasi dengan kerajaan-kerjaan timur untuk memulai ekspansi baru.

Kalau melihat catatan-catatan yang ditulis oleh sejarawan-sejarawan, banyak yang menilai bahawa Turki selalu menjadi negara hebat, dan negara lainnya hanyalah anak bawang, akan tetapi Mehmet Özay menyatakan bahwa hal tersebut tidak bisa dinilai begitu saja, karena ada kekuatan-kekuatan politik lain yang tidak dikaji oleh sejarawan-sejarawan sekarang sebelum mereka memulai untuk menulis sebuah catatan sejarah.

Sudah saatnya orang-orang melihat bahwa Aceh dan Turki itu setara di dalam hubungan di masa silam, jangan melihat sentral (pusat) dan fereveral (pinggiran), Aceh dan Turki memiliki hubungan khusus yang saling menguntungkan.

Pembicaraan Sahari Ganie:

Politik MoU Helsinki penting dipahami dan globalisasi menjadikan dunia ini seperti sebuah kampung kecil.

Indatu orang Aceh sudah memiliki visioner yang sangat hebat sejak dulu, terkadang itu visioner yang bahkan belum dimiliki oleh bangsa lain, akan tetapi mengapa anak cucunya sekarang seperti hari ini?

Potensi tidak akan ada guna jika hanya dilihat-lihat saja. Geopolitik Aceh adalah gerbang paling barat di Indonesia. Geo Ekonomi ada di Sabang dan Selat Malaka, hal yang sangat positif untuk dikembangkan.

MEA akan hadir di Aceh, akan tetapi masyarakat dan pemerintah Aceh tidak sadar untuk menuntut semua bidang sumber daya manusia, apakah Aceh siap akan kehadiran Masyarakat Ekonomi Asean (MEA) 2015? Persiapan konstitusional (pemerintah) untuk menghadapi MEA harus didinikan, jangan terlelap dengan hal-hal kecil sehingga lupa akan yang lain.

Jalur selat Malaka adalah jalur tersibuk di dunia, mengalahkan negara-negara industri yang lain. Jika Selat Malaka ditutup bisa memutuskan urat nadi banyak negara maju.

Aceh perlu langkah awal untuk menyelesaikan masalahnya.

Sinergi sektoral adalah syarat untuk Aceh go internasional, kemajuan ekonomi yang kuat tanpa adanya ketahanan budaya yang hebat juga akan menghancurkan bangsa.

Abad XVI Aceh Darussalam sudah punya konsulat ke Negara-negara yang jauh, apa yang terjadi sekarang?

Aceh harus membangun mind set jangan menjadi katak di bawah tempurung, karena itu akan membuat Aceh semakin tertinggal. Akan tetapi cobalah untuk melihat sekeliling.

Aparatur-aparatur negara dan pelaku bisnis di Aceh harus siap untuk menanti hal-hal baru yang akan datang ke Indonesia. Jangan gagap dengan orang-orang bulek yang nantinya akan datang ke Aceh.

Pertanyaan-Pertanyaan:

Pertanyaan Abu Alif: Apa sebab Khalifah Turki Utsmani hilang begitu saja saat ini tanpa diserang oleh Kafir?

Jawab: Ketaqwaan yang memudar telah membuat sebuah kekhalifahan hancur. Kata Ibnu Khaldun, “Ketika Islam hilang, maka kekuasaan pun hilang. Bukan hanya di Turki, khalifah-khalifah lain di dunia juga demikian”.

Abu Alif: Orang-orang Turki disekolahkan ke Inggris dan belajar demokrasi, sehingga sebuah kekuasaan Islam di Turki hilang.

Pertanyaan Usman Kari: Tentang hubungnan diplomatik, Apakah masyarakat Turki saat ini masih merasakan kebersamaan tersebut layaknya keluarga seperti yang dirasakan oleh masyarakat Aceh pada umumnya?

Pertanyaan Taufik: Mengapa Turki tidak mencoba mengangkat Aceh kembali sebagai sebuah mitra layaknya seperti dahulu di masa kerajaan?

Jawaban Sahari Ganie: Saat ini posisi Turki tidak sama lagi dengan Turki yang dulu. Di masa dahulu Turki adalah sebuah negara yang besar, akan tetapi sejak awal abad XX Turki dijuluki negara tua yang sakit. Baru dalam sepuluh tahun terakhir, setelah Recep Tayyip Erdogan menjadi perdana menteri, Turki terlihat mulai pulih dari sakitnya.

Turki tengah menguatkan diri dan mulai kuat lagi, akan tetapi masih belum mungkin untuk meminta agar Aceh diangkat kembali menjadi sebuah negara seperti dahulu.

Pertanyaan Muammar: Mengapa sedikit sekali data-data tentang Aceh di Turki saat ini? Saya pernah bertanya dengan Anthony Reid, katanya di Inggris dan Belanda yang memiliki banyak sejarah tentang hubungan Aceh dengan Turki.

 Jawaban Hasbi Amiruddin:

Tidak hanya ketaqwaan para raja yang membuat Aceh jadi negara besar, akan tetapi Aceh sudah punya diplomat-diplomat di luar negeri pada masanya, dan itu hebat. Lembaga pendidikan tertinggi di Aceh dulu adalah dayah, dayah sudah mampu melahirkan generasi-generasi hebat. Di masa itu belum ada kampus-kampus, akan tetapi Aceh sudah mampu mengirim utusan ke luar negeri. Itu artinya pendidikan dayah di Aceh lebih hebat di masanya dibandingkan kampus-kampus saat ini.

Aceh sekarang hanya sibuk dengan masalah-masalah kecil, saling menyalahkan satu sama lain, tidak mempunyai satu misi untuk kemajuan bangsa.

“Bangsa yang paling malu dalam berperang adalah Belanda, jenderal mereka mati dalam perang Aceh, mereka juga yang paling banyak mengeluarkan belanja perang, akan tetapi mereka kalah dari Aceh.”

Maka orang Aceh sekarang, jangan menjadi bangsa pengemis, jadilah bangsa pemimpin lagi. Semua universitas yang memiliki fakultas sejarah di dunia saat ini memperlajari tentang Aceh.

Yeni Endonezya / New Indonesia / Indonesia Baru

Mehmet Özay                                                                                                                 26 Kasım 2014

Endonezya’da 2014 başkanlık yarışı modern tarihi içinde kayda değer bir farka işaret eder. Bunların başında hiç kuşku yok ki, Joko Widodo (Jokowi) adında orta sınıf bir imâlatçının, önce Cava Adası’nın doğusundaki Solo (Surakarta) Belediye başkanlığı, akabinde başkent Cakarta valilik görevini yürütmesinin ardından ulusal siyasetin odağına oturması gelir. Solo gibi görece orta halli bir şehrin belediye başkanlığı ve bu başkanlığı yürüten kişinin siyasi duruşu kimilerince göz ardı edilebilir. Ancak, Jokowi’nin ulusal siyaset içerisinde kayda değer bir aktör olmasında bu sürecin temelleri itibarıyla incelenmeye değer bir yanı bulunduğunu söylemek gerekir. Jokowi’nin, her fırsatta halkla iç içe olmanın yollarını arayan ve bugüne kadarki performansıyla bunu sadece medyatik bir görünüm olarak değil, geldiği toplumsal kökleri bağlamında sahici kılan bir yanı olduğu aşikâr. Jokowi’nin halka yakınlığı ‘zihinsel’ ve de ‘fiziki’ olarak ele alınacak kadar geniş bir çerçeveyi içeriyor.

Bununla ne demek istiyorum? Zihinsel derken, Jokowi’nin sosyo-ekonomik geçmişiyle bağlamında kendini, ait olduğu toplumsal yapı merkezinde görmesine işaret ediyorum. Fiziki derken de, belediye başkanlığı süresince masa başında oturarak bürokratik süreçleri yöneten, bölgenin elitleriyle çıkar ilişkileri temelli bağlantılarla mesaisini geçiren biri değil, aksine, fırsatları yakalamanın dışında bizatihi bu fırsatları ve imkânları kendisi oluşturarak halkın yanı başında olmayı tercih ettiğini söylüyorum. Halkı gözeten bu duruşu onu, işgal ettiği belediye başkanlığı görevinde yapmacık veya göstermelik değil, gerçekçi bir şekilde halkın temel sorunlarını ve sıkıntılarını asgariye indirmenin yollarını yasal süreçlerle bulmaya da götürmüştür. Bu nedenledir ki, Cakarta gibi son derece kozmopolit, valilik dahi olsa, ulusal siyasi partilerin ve çıkar çevrelerinin üzerinde büyük ‘kumarlar’ oynadığı bir başkente vali olarak seçilmesi de temelde halka dönük bu yanıyla ilintilidir.

Hiç kuşku yok ki, mevcut siyasi sistem içerisinde Jokowi, bir siyasi parti vasıtasıyla yerel ve ulusal seçimlere girebilmiştir. Ancak bu noktada, kimin kimi seçtiği konusu öne çıkıyor. Yani Jokowi siyasi ihtirasları sebebiyle mi siyasi partileri kendi geleceği için bir ‘aparat’ olarak kullanıyor, yoksa siyasi partiler ‘halka dönük’ vechesini keşfetmeleri nedeniyle onu ‘ellerinden kaçırmamanın’ yollarını mı arıyorlar sorusu öne çıkar. Bu bağlamda hangi partilerin Jokowi’ye iltifat gösterdiğine de kısaca değinmekte fayda var.

Jokowi’nin, belediye başkanlığını yürüttüğü Solo şehri, Cava Adası’nın doğusunda bir yerleşim yeri. Burası, insan yapısı kadar, dini ve siyasi düşüncenin gelişme gösterdiği kayda değer bir bölge olmasıyla dikkat çekiyor. Bu nedenledir ki, modern Endonezya tarihi boyunca önemli liderlerin buradan çıkması incelenmeye değer bir durum ortaya koyuyor. Ülkenin kurucu babası Sukarno, ardından darbeci Suharto gibi yirminci yüzyıla damgasını vuran siyasi liderler kadar, geleneksel İslami yapılaşmanın cemaat boyutundaki göstergesi olan Nahdat’ul Ulama, yani Alimler Birliği’nin merkezi de bu bölgedir. Nahdat’ul Ulama’ya bağlı binlerce ‘pondok’, yani geleneksel dini okullar da bölgede başat bir eğitim ve sosyal faaliyet sergilemektedir.

Tabii burada hemen bir uyarıyı da gündem getirmekte fayda var. Bir yandan ‘alimler’, ‘geleneksel dini yapı’ gibi kavramları kullanıp, öte yandan ülkeyi yöneten seküler güçlerin varlığına değinildiği bir coğrafyada dini-siyasi etkileşimin ne türden bir seyir takip ettiğine özenle eğinilmesi gerekir. Bir başka ifadeyle, ‘alimler’, ‘gelensel dini yapılaşma’, ‘pondoklar’ gibi kavramları kimilerinin yaptığı gibi “olmadık sonuçlara” ulaştıracak araçlar kılmamak gerekir. Herhalde bununla ilgili bir başka yazı kaleme almak gerekecek.

Böylesi sosyo-dini ve siyasi kompleks bir toplum ağının geliştiği Doğu Cava’da Jokowi’nin “Endonezya Demokratik Mücadele Partisi” (PDI-P) gibi Sukarno ideolojisinin devam ettiricisi bir partinin saflarında Belediye başkanı, ardından gene bu parti desteğiyle başkent valiliğine ve nihayetinde devlet başkanlığına kadar gelmiş olması Jokowi dışı faktörlerle izah edilmeye muhtaç. Bu anlamda, gene Jokowi’nin bireysel duruşuna dönüp bakmak ve onun yaygın politik figürler gibi, parti kadrolarının en alt kademesinden yukarılara tırmanan bir geçmişe sahip olmadığına dikkat çekmek gerekir.

Bununla birlikte, Solo’nun ‘siyasi doğası’ Jokowi’yi bu partiden adaylıkla belediye başkanlığına getirmişse de, Jokowi’nin bu parti ‘bağını’ bir siyasi angajman değil, halka yakın duruşun bir yolu olarak kabul ettiği söylenebilir. Tabii başkent valiliği ile ulusal arenada politika yapmak Solo’da belediye başkanlığından çok farklı ilişkileri gerektiriyor. Bu noktada, PDI-P’nin adayı olarak Jokowi tek başına bir değer olarak yükselse de, PDI-P’nin siyasi ittifaklarının geniş halk kitlelerine ulaşılmasındaki rolü de küçümsenemez. Alternatif bir görüş olarak, valilik ve ulusal siyasette Jokowi’ye yönelen seçmenler ile ‘parti asabiyyesiyle’ hareket eden seçmenler arasında ne türden bir fark olduğu da incelenmeye değer.

Örneğin bu durumu, başkanlık seçimleri öncesinde henüz Jokowi’nin hangi partiden aday olacağı belirlenmemişken yapılan kamuoyu yoklamalarında aldığı oyla, adaylık yarışının kesinleşmesiyle yapılan kamuoyu yoklamaları arasındaki fark ‘parti asabiyyesi’ni ortaya koyabilecek bir veri düzeyinde. Jokowi ‘tekil’ bir siyasetçi olarak araştırmalarda %40’lara varan bir itibar görürken, PDI-P’den aday olduktan sonra oy oranı düşmeye başladı. Nihayetinde seçim sonunda ise bu oran, belki de sadece Jokowi ve PDI-P’yi değil, tüm siyasi çevreleri şaşırtacak şekilde %18 olarak gerçekleşti. Tüm bu kamuoyu araştırmaları sürecinde ortaya çıkan fotoğraf, yukarıda ortaya koymaya çalıştığım Jokowi portresinin -kısmen de olsa- gelişim sürecini de izah ediyor. Halkçı Jokowi ile, bir yanıyla Cava milliyetçiliğine öte yanıyla komunizme kayan Sukarno’nun izinden giden ve önceki seçimlere bakıldığında oy oranı sürekli düşen ve parti başkanı Megawati’nin ‘siyasi emekliliğini’ getiren bir süreçe konu olan bir PDI-P’nin geldiği yapı bir 'siyasi eklektizme’ işaret ediyor.

Jokowi özelinde mevcut ulusal siyasetin aldığı yön nedeniyledir ki, bu dönem ‘Yeni Endonezya’ olarak anılmayı hak etmektedir. Bununla birlikte, temkinli davranmakta da fayda var. Bu ‘Yeni’ dönemin ne kadar sürebileceği, hangi imkânları pratiğe geçirebileceği, halkın optimum Jokowi algısının ne denli istikrarlı bir şekilde devam edeceği gibi sorular da bu dönemi izlerken sürekli yedekte tutulması gereken hususlardır. 

Açe’de Tsunami Anma Toplantıları ve ‘Yeni Sömürgecilik’ Bağlamı / Commemoration of the Tsunami and the Context of 'New Colonialism'

Mehmet Özay                                                                                                                 23 Kasım 2014

Her yıl 26 Aralık yaklaştıkça Açe’de farklı bir psikoloji hasıl olur. Açeli olanlar kadar, bölgeyle haşır neşir olanların da bir şekilde hissedebildiği bir psikolojidir bu. Tsunaminin 10. Yılı’na doğru giderken, her yıl olduğu gibi Açe’de nelerin değişip değişmediğinin; Helsinki Barış Anlaşması bağlamında Açe siyasi eliti ile Merkezi Hükümet arasındaki ‘diyaloglar’; geniş toplum kesimlerini içine alabilecek sosyo-ekonomik kalkınma çabalarına; adına ‘fakir/miskin/yetim/öğrenci’ bağlamıyla gündeme getirilen ve yardım adı altındaki çalışmalar çerçevesinde yerli ve yabancı çevrelere mensup ‘bireylerin’, ‘grupların’, ‘hangi ellerle’, ‘hangi kirli oyunlara daldığı’ vb. konuları ele alacak yazılara ihtiyaç olduğunu sürekli söyleyeduruyoruz. Bunun nedeni de çok açık. Açe, tsunaminin ardından bu yana önemli bir sosyo-siyasi laboratuar olarak değerlendirildi. Bu değerlendirme bağlamındaki tüm icraatlar sonrasında, buranın diliyle ifade edecek olursak, Açe’nin ve Açelilerin nasıl bir ‘mertebe’ kazandığı sorusuna konuya taraf olan her çevrenin hakkıyla cevap vermesini beklemek kadar doğal bir şey olamaz.  Bu yıl da bu konudaki değinilere yer vereceğiz hiç kuşkusuz.

Ancak burada erkene alınan tsunami anma toplantıları ile ‘Açe-Hint Okyanusu Çalışmaları Merkezi’nce (ICAIOS) düzenlenen toplantıya değinmek istiyorum. Bu yıl, tsunami anma törenlerine neredeyse bir ay öncesinden başlandı. Aslında Açe’ye gelmeden önce böylesi bir duyum almıştım. En azından ICAIOS tarafından düzenli olarak organize edilen konferansın 26 Aralık’a yakın bir tarihde değil de, 17-18 Kasım tarihlerinde düzenlenmesi bu izlenimi uyandırmıştı. Akabinde birkaç program vesilesiyle aynı tarihlerde Açe’ye geldiğimde Sultan II. Selim Toplum Merkezi müdürü arkadaşımız Fauzan’la kısa görüşmemde bu duyumu sağlamlaştıracak bir açıklamayla karşılaştım.

Fauzan, Endonezya Kızıl Haç teşkilatı (PMI) olarak onuncu yıl programını birkaç gün önce gerçekleştirdiklerini söylemesinin ardından bunun nedenini de kısaca izah etti. Tsunaminin onuncu yılı nedeniyle, zamanında Açe’de faaliyette bulunmuş olan pek çok Kızıl Haç teşkilatınn program için Açe’ye geleceğine değindi. Ancak bu ‘kalabalık katılımcı grubunun’ tsunami anma programlarını şu veya bu şekilde ‘yeni yıl’ (Noel) ile ilintilendirme çabaları konusundaki tahminler Açe toplumunda farklı yorumlara neden olabileceğinden hareketle, PMI olarak ilgili programlarını erken bir zamana almayı tercih ettiklerini söyledi.

Tabii, Avustralya, ABD, Kanada, İngiltere gibi ülkelerden Kızıl Haç kurumlarının Açe’de tsunami sonrasındaki faaliyetlerinin bölgede tsunaminin etkisini maddi anlamda ortadan kaldırmaya matuf çabalar olarak görmek mümkün. Bunun ötesinde, ilgili kurumların şu veya bu şekilde ilintili oldukları yerli ve ulusal çaptaki kurumlar vasıtasıyla Açelileri hedef alan ‘eğitim’ faaliyetlerinin Açe dini/kültürel yapısına dönüştürmeye matuf çabaları içerdiğini de ifade etmek gerekir. Bunun belki de, özellikle 1980’lerden sonra yaygınlaşma gösteren ve adına sivil toplum denilen kurumsal yapılaşmanın bir ucunda bulunan Kızıl Haç gibi teşkilatlara içkin olduğunu düşünebiliriz. Öyle ki, STK  ve benzeri oluşumların, hiç de öyle Hıristiyan veya Budist kaynaklı değil, bizatihi adına ‘İslami’ denilen ya da bu ismi açıkça zikretmemekle birlikte, sosyo-kültürel bağlamı ile değerlendirildiğinde Müslümanca bir çaba gibi gösterilebilecek çalışmalara imza atan şu veya bu ülkelere mensup kurumların -en azından bazılarının da- açıkçası Açe sosyo-dini ve kültürel yapısını dönüştürmeye/değiştirmeye yönelik hesapları olduğuna tanık olundu ve halen de olunmaya devam ediliyor.

Açeliler perspektifinden bakıldığında, değişimi ve dönüşümü Açelilerin rızası ve katkısı olmadan kapalı kapılar ardında uygulama işaretleri verenlerin ve bunu pratiğe dökenlerin şu veya bu dinden olup olmamalarının pek bir farkı yok. Daha yıllar öncesinde dile getirmeye çalıştığımız gibi, bu çabaların Açe’yi, belki de maddi anlamından daha çok manevi bağlamlarıyla tarihden silme icraatına soyunmuş Hollanda sömürgeciliğinden ne farkı olduğu üzerinde düşünmek gerekiyor. Bu nedenledir ki, yukarıda atıfta bulunduğumuz düşünce ve icraat biçimlerine girenleri ‘yeni sömürgeciler’, eylemlerini de ‘yeni sömürgecilik’ olarak adlandırmakta bir beis yok. Nihayetinde ortada kendi değişim algısı dışında değiştirilmeye/dönüştürülmeye namzet bir ‘toplumsal nesne’ olduğu algısıyla hareket eden dışarlıklı grup veya grupların varlığı, yerli bakış açısından ele alındıkta, en hafif ifadeyle, hiç de iyi niyetli olmayan bir çabanın içerisindeler.

ICAIOS konferansının, bu oluşumun fikir babası Prof. Dr. Anthony Reid’in katılımıyla daha da farklı bir atmosfere büründüğünü söylemeliyim. Konferansa bir araştırma makalesiyle katılma isteğim, yoğunluktan gerçekleşmedi. Bununla birlikte, bir oturumda yer alma konusunda davet gelmesi de sevindiriciydi.  

Konferansın açılışı Endonezya Hükümet Sekreteri görevini üstlenmiş olan Dipo Alam’ın kaleme aldığı bir eserin tanıtımıyla başladı. Beş yıldır ICAIOS müdürü olarak görev yapan Dr. Saiful Mahdi, konferansdan birkaç hafta önce bu açılışta yer almak üzere bir davette bulunmuştu. Nedeni ise, Sayın Dipo Alam’ın kaleme aldığı roman türü eserinin Açe-Türk ilişkilerini ele almasıydı. Bazı önemli gerekçelerle bu daveti nazikçe reddettim. Aslında, Ağustos ayının başlarında Sayın Dipo Alam kaleme almakta olduğu eserin içeriğiyle ilgili olarak görüş alış verişinde bulunmak üzere Cakarta’ya davet etmişti. Sayın Dipo Alam’ın çalışmasına açıklamadığım ‘kattı yapmama nedenimi’ dostumuz Dr. Saiful Mahdi ile paylaşma fırsatı buldum. Belki bir başka yazıda buna değinme fırsatı bulurum.  

Tsunami’nin 10. Yılı’nda Banda Açe (1) / Banda Aceh in the 10th Year of the Tsunami

Mehmet Özay                                                                                                                 22 Kasım 2014

Bundan yaklaşık on yıl önce Banda Açe, dünyanın tanık olduğu en büyük depremlerden biri ve ardından oluşan tsunaminin kurbanı oldu. Bu ‘doğal’ afetin etkilerine rağmen, her zaman ifade ettiğim üzere, bu gelişme Açe’nin kendine gelişinin de bir nedenini oluşturur. Bu sadece Açe’de otuz yıla varan savaşın sona ermesi ve dünyaya kapalı Açe’nin dünya ile yeniden ‘karşılaşması’ kadar, Açe’nin kendi tarihiyle de yüzleşişine vesile olmasıyla dikkat çeker.

Depremin ve tsunaminin yol açtığı maddi hasar kadar -kısmen de olsa- manevi hasarı giderme amacıyla Açe’ye akan yerli yabancı kurumlar Açe’yi tanımaya çabalarken, Açeliler de bu ‘yabancıları’ bir yerlere oturtma sürecinde bulunuyordu. Temelde bu yaklaşım ne ‘yardım’(!) amacıyla gelen tüm kitle için ne de tüm Açelileri kapsayacak denli kapsamlı bir vakıa değildi. Çünkü ‘insani yardım’ın(!) öznesi olduğu iddiasındakilerin yaklaşımlarındaki farklılık kadar, Açelilerin de gerek çatışma döneminin ve de tsunaminin etkisinin halen sürüyor olması nedeniyle bu etkileşime yön verebilecek donanımda olduklarını söylemek güç.

Bu ve benzeri sorular, sorunlar zihnimi kurcalarken, adımlarım beni Beytürrahman Camii’ne (Bayt ar-Rahman) götürüyor. Açelilerin kaçta kaçının Beytürrahman’ın ne ifade ettiğinin farkında olup olmadıkları meselesi bir yana, bu Cami, Açe’nin bizatihi kendi tarihiyle, Açe’nin İslamlaşmasıyla ve kendisi olmaklığıyla ortaya çıkan bir serüvenin tanığı olan yapıların en başında geliyor.

Açe’de, büyüleyiciliğinden bir şey kaybetmeyen Beyturrahman Camii ve Açe ovasını kıvrıla kıvrıla geçen ve Malaka Boğazı’na açılan Nehri’n hemen yanı başındayım.  Beytürrahman Camii’ne dışardan temaşa edildiğinde, hiç kuşku yok ki devasa siyah kubbeleri dikkat çekiyor. Geniş cami avlusu her zamanki gibi cıvıl cıvıl. Caminin iç duvarlarını kaplayan bakır kapıdan içeri girildiğinde İspanya ve Kuzey Afrika’daki tarihi camilerdekine benzer bir sutün seli karşılıyor. Beyaza boyanmış sütunların alt ve üst çemberleri etrafındaki bakır süslemeler büyüsel bir karşılığa denk geliyor sanki. Camiye her girişte bu manevi atmosferi teneffüs etmek diriltici geliyor bana.

İkindi ezanı çoktan okunmuş ve cemaat dağılmış... Ancak, ön saflarda bir kadın grubunun zikri kulağıma çalınıyor. Bunca yıldır Açe’de ilk defa tanık olduğum bir durum. Hiçbir tantanaya, şaşaaya, depdebeye yer vermeyen kendi halinde, naif yaşlıca bir teyzenin öncülüğünde gösterişsiz, ‘kendinde akan’ zikir beni yıllar öncesine götürüyor... Sayısı kırk ilâ elliyi bulan grup, elinde mikrofon, önünde rahlenin üzerindeki kitaba akan gözleriyle bir ahenk oluşturan altmışını geçkin yaşlı teyzeyi ‘tekrarlıyorlar’ birlikte... Aynı anda, caminin dört bir köşesinde namaza durmuş kadınlı erkekli Müslümanlar Beytürrahman’ın huzurunu teneffüs ediyorlar.

Bir süre sonra, camideki bu havayı istemeyerek de olsa terk edip ana caddeye çıkıyorum. Caminin genişçe bahçesini geçip doğu cephesinden ana caddeye doğru yolu adımladığımda bir ilân panosuyla karşılaşıyorum. Kurban Bayramı’ndan kalma bir tebrik ilânı. İlânda, Banda Açe Belediye Başkanı Illiza Cemaleddin’in dev fotoğrafı var. Tuhaf olan ise, sözde İslamcı bir partiye mensup olan Illiza Hanım’ın, Cavalıların ‘beyazlık kompleksini’ hatırlatacak şekilde pudralar sürülerek beyazlatılmış yüzü. Caminin hemen karşısındaki bu ilân panosu, Müslümanca bir eda ve eylemin ‘içerdeki’ ve ‘dışardaki’ tezatını gözler önüne seriyor. İlliza Hanım’ın yüzündeki beyazlık ile Kurban Bayramı mesajı, birbirinden farklı göndergeler olarak kamusal alanı paylaşıyor. Caminin kuzey tarafına doğru yöneldiğimde, küçük ahşap tezgâhlarında Açe tatlıları satan kadınlar her zamanki yerlerindeydi. Tıpkı ‘dünkü’ gibi, bugün de aynı yerde, aynı durgunlukta işlerini yapıyorlardı.

Aynı istikamette doğuya doğru, Kampung Kedah’a doğru yürüyorum. Solumda Açe Emniyet Müdürlüğü ve hemen yanı başında Hollanda döneminden kalma ve tıpkı diğer benzerleri gibi beyaza boyalı bir Avrupa mimari anıtı olarak yükselen ‘Bank Indonesia’. Sağ tarafta yükselen bendin öte tarafında Açe Nehri akmaya devam ediyor. Semtle aynı adı taşıyan ‘Kedah Köprüsü’ne yakın bir yerde nehir kenarına iniyorum. Küçük bir iskele üzerinde duruyorum. Köprünün altındaki rengarenk balıkçı tekneleri, tsunaminin doğurduğu kısa intikanın hemen ardında tıpkı öncesinde olduğu gibi bugün de varlıklarını sürdürüyor. Köprünün öte yakasındaki balıkçı ve sebze/meyve pazarına bitişik caminin Hint Camilerine özgü desenleri, parlak yeşil kubbesi ve belki de Banda Açe’deki kendine özgü iki minaresi ile yükseliyor.

Nehrin bu bölgesi ister istemez bana Hollanda Savaşı’nı hatırlatıyor. O gün, “Acaba bu köprünün bir benzeri varmıy dı?” sorusunu soruyorum kendime. Çünkü burası, bir yandan Malaka Boğazı’ndan giriş yapan ticaret gemilerinin yanaştığı bugün Lampulo olarak bilinen yeri, öte yandan Kampung Cava, Palanggahan ve Kampung Pande’ye ulaşımı sağlayan stratejik bir nokta. Açe Sultanlık sarayını çevreleyen bu noktalarla ulaşımı sağlayan bir ahşap veya taş köprünün varlığının olup olmadığı bu anlamda dikkat çekici.

Ardından, bu Nehri’n hem Açe hem Hollanda ordusu için oynadığı role sarılıyorum birden. Bulunduğum mevkiden kuzeye doğru güneye doğru baktığımda Beytürrahman Camii’nin geniş bahçesinde yükselen minare dikkat çekiyor. Minarenin arkasında, ufuk boyutunda ise Barisan Dağ Silsilesi’nin ilk tepelikleri yükseliyor.

ASEAN Halkları ASEAN’ı Anlayabiliyor mu? / ASEAN Peoples Understand ASEAN?

Mehmet Özay                                                                                                                 15 Kasım 2014

14 Kasım 2014 Malezya için tarihi bir gün niteliği taşıyordu. Nedeni ise, Malezya’nın ASEAN dönem başkanlığı Myanmar’dan devralmasıydı. Bu gelişme bir süredir Başbakan Necib bin Razak özelinde ülkede dillendirilmeye çalışılıyor. Bu süreçte öne çıkartılan söylem ise, 2015 yılında “ASEAN Ekonomik Topluluğu” olgusu oluyor. Önceki yazımızda da kısaca belirttiğim üzere, aslında ekonomik topluluk olma süreci 11 yıl öncesine dayanıyor. Önümüzdeki yıl gerçekleştirilmesi beklenen hedef ise, ‘topluluk’ olgusunun tam anlamıyla hayata geçirilmesi hadisesi. Yüzdelerle ifade edilen açıklamalara itibare edilecek olursa, bugüne kadar ki alt yapı hazırlıklarının büyük ölçüde tamamlandığı ifade ediliyor. 

Ancak, 14 Kasım akşamı Nay Pyi Taw’da, Malezya basınının karşısına çıkan Başbakan Necib bin Razak, Malezya toplumunun bu gelişmelere dair bilgi eksikliğini gündeme getiren sitemkâr ifadesiyle dikkat çekiyordu. Hiç de beklenmedik şekilde “Yarınki başlığınız ne olacak?” sorusunu diyerek basın üyelerine de bunu dolaylı olarak ifade ediyordu. Görünen o ki, Başbakan ASEAN’a dair toplumsal bilincin oluşmamasından muzdarip. Bu ‘sorunu’ gündeme getirmekte de hakkı var Başbakanın. Ancak Malezya hükümetinin başı ve daha da ötesi 57 yıldır ülke yönetiminde söz sahibi bir siyasi partinin genel başkanı olarak bunda sorumluluk payının olup olmadığı da bir başka husus. Ya da Başbakan, sadece aynı zamanda yürüttüğü Maliye Bakanlığı rolüyle mi hareket ediyor ve bu ‘vizyondan mı’ ASEAN’ı değerlendiriyor sorunu da ilâve etmekte fayda var.

Biraz gerilere, örneğin 1967 yılına gidip, ASEAN’ın ilk adımlarının atıldığı dönemde kurucu figürlerin birliğe giden yoldaki söylemlerine bakıldığında aslında sömürge sonrası dönem ve Soğuk Savaş yıllarının Güneydoğu Asya’yı etkileyen boyutları çerçevesinin çizdiği siyasi perspektifin varlığı dikkat çeker. Siyasi hedef bağlamında bakıldık da, bölgede varlık süren komünizm ideolojisinin önünü almak ve bu ideolojinin sosyo-ekonomik vechesini birlik üzerinden yapılacak girişimlerle ortadan kaldırmanın adıdır ASEAN. Bunun yanı sıra, ortada ‘yerli aktörler’ eliyle sömürgecilerin başlattığı modernleşme projesinin yeni bir vechesinin ortaya çıkmakta olduğu görülür. Çünkü sömürgecilik dönemindeki Batılı efendiler, arkalarında bizzat açtıkları okullarda yetiştirdikleri ‘yerli kopyaları’ vasıtasıyla bölgenin yönetimini ellerinde tutmayı sürdürmekte oldukları gizli/açık bilinen bir vakıadır.

Kuruluş yol haritasında rol alan ilgili ülkelerdeki siyasi liderlerin baskın rollerine karşın, halk katmanlarının sivil bağlamında kurumsallaşmış yapılar içerisinde ne türden rol oynadıkları ise sorunludur. Bu sorunsal ASEAN’ı içine alan Budist/Hıristiyan topluluklar kadar, özellikle de Malay dünyası olarak adlandırılan Malezya-Endonezya-Brunei-Güney Tayland ve Güney Filipinler’de halkların süreçlere ne türden yapıcı katkıları olduğu şüphelidir.

Sömürgeci-siyasi elitler ile halk dikotomisi üzerinde biraz daha duralım. Çok dinli, çok kültürlü, çok etnikli olarak adlandırılan hem Hint-Çin’i hem Takımadalar bölgeleri, tüm insan çeşitliliği ve zenginliğine rağmen, adımları sömürge döneminde atılan ve ardından adına bağımsızlık denilen ve bir ‘bayrak’ ve hatları sömürgecilerle belirlenmiş ‘sınırlar’ dışında ne türden ‘bağımsız’ ve ‘bağlantısız’ gelişmelere matuf olduğu şüpheli ulus devletler yapılaşmalarında hiyerarşik modernleşme süreçlerine tabi oldu. Bu noktada, ASEAN’ın bir bölgesel kurum olarak bugün ulaştığı yerde, bölge ülkeleri ve halkları adına ne roller üstlendiği dünün ve bugünün küresel ekonomi politikalarından bağımsız ele alınması mümkün değil. Başbakan Necib bin Razak’ın açıkça vurguladığı gerçek yani, halk katmanlarının ASEAN’la ilintisi, haberdarlığı, müdahalesinden söz edebilmek için, tek tek ASEAN üye ülkelerinde halkların modernleşme süreçlerinde ne türden rol sahibi olduklarını hakkıyla değerlendirmek gerekir. Klasik modernleşme teorilerinin başında gelen ‘yukarıdan-aşağıya’ (top-down) veya ‘hiyerarşik’ uygulamaları -benzer örneklerine diğer Üçüncü Dünya ülkelerinde de rastlandığı üzere, Güneydoğu Asya’da da hakim olmuştur.

Dün, yani sömürge döneminde, adı geçen bölgelerde kıtalararası ticarete konu olan kozmopolit liman şehirleri İngiliz, Hollandalı, Fransız ve de Amerikalı valiler/müdürler  marifetiyle yönetiliyordu. Bugünse danışmanlar, ulusaşırı şirketler/ortaklıklar eko-politikalarda belirleyici oluyor. Örneğin, Malezya’da Başbakanlık binasının meşhur “4. Katı” gibi, her ülkede yerleşik veya uzantıları olan bir tür modernleştirici güçler devrede bulunmaya devam ediyorlar. Resmi devlet idaresi dışında, ‘kadim köklere’ sahip özel sektörde bölgenin yer altı ve yer üstü ekonomik varlıklarına yönelik inisiyatifler doğrudan veya dolaylı olarak ulusaşırı denilebilecek kurumsal yapılarla güçlü bir şekilde sürdürüldüğüne dikkat çekmek gerekir.

Bu minvalde, ulusal ekonomileri ya askeri rejimlerin güdümünde veya onun bir alt kademesine yerleştirilebilecek tek parti iktidarları ile sürgit bugünlere kadar getirilen ASEAN üye ülkelerinde sosyal, kültürel ve dini birlikteliklerin niçin gündemde yer işgal edemediği; bu birliktelikleri dipdiri bir şekilde kamusal yaşamın odağına taşıyacak yasal ve sivil düzenlemelere neden yer verilmediği de şayan-ı dikkat çekici konulardır.

Bir kez daha bir önceki yazımıza atıfta bulunarak Malezya Endüstri ve Ticaret Bakanı’nın Nay Pyi Taw’daki toplantılarda sarfettiği, ASEAN Avrupa Birliği yapılaşması gibi olamaz minvalli söylemi de, bölgeyle ilgili bazı şeyleri anlaşılır kılmak için iyi bir neden sunuyor. Bakan’ın söylemi, ekonomik kalkınma süreçlerinde ‘görülmeyen güç’, yani ucuz emek başta olmak üzere profesyonel kadroların, bölgede işçi/emekçi mobilitesini bile kendi haline bırakmamaya atıfla öne çıkıyor.

Başbakan Necib bin Razak’ın, “ASEAN dünyanın 7. Büyük ekonomisi” olduğu yollu hatırlatması, yukarıda vurgulandığı üzere, sömürgecilikten başlayarak modern ulus-devletlere ve bugünlere kadar uzanan süreci özetliyor aslında. Kapitalist üretim odaklı yaklaşımlarla bugünlere gelen ASEAN’ın 2015 yılında “Ekonomik Birlik” olma iddiasında şaşılacak bir yön yok. Ancak şaşılacak olan, bugüne kadar ki süreçlerde ne sömürgecilik döneminde ne de adına ‘ulus-devlet’ denilen yapılaşmalarda görüşleri alındığı şüpheli olan ve varlıkları kamusal alanda hissettirilmemiş tüm renkleriyle halk katmanlarını ASEAN’ın “ekonomik birliğine” eklemleme gayreti içerisinde “insan-merkezli yaklaşım”ı öne sürmek çelişkilerin büyüğü olsa gerek.